KELİMEDE YAPI
KÖK, ÇEŞİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ
Türkçede kelimeler ya kök halindedir ya da kök ve eklerin birleşimiyle oluşmuştur.
Kökler, sözcüklerin anlam taşıyan en küçük parçasıdır. Kökler, sözcüklerin yapım eki almamış şekilleridir.
KÖKLERİN ÖZELLİKLERİ:
a. Kökler parçalanamaz, çünkü parçalandıkları zaman anlamlarını yitirirler.
b. Kökler sözcüğün başında bulunur, sonra yapım ekleri getirilir. Yapım eklerini çekim ekleri izler. Yol (isim kökü)- cu (yapım eki) - lar (çekim eki)
c. Köklerin temeli çok eskilere dayanır. Dilimizde yeni varlık ve kavramları karşılamak için yeni kökler oluşturulamaz; ancak köklere yeni ekler eklenir veya sözcükler birleştirilir.
d. Sözcüğe bakıldığında kökler açıkça kendini belli eder. Yol-cı, baş-lık, süt-lü, sev-gi, sor-u
Anlamları Bakımından iki çeşit kök vardır:
a. Fiil kökleri: İş, oluş ve hareketleri karşılayan köklerdir: Oku-, sev-, bil-...
b. İsim kökleri: Kavram ve varlıkları karşılayan köklerdir: kuş, çiçek, su...
İsim kökü ve fiil kökünde anlam farkı vardır. İsim kökü bir nesneyi ya da bir kavramı ifade eder. Fiil kökü bir iş, oluş ya da harekeîi ifade eder.
İsim kökleri ile fiil kökleri arasındaki bu anlam farkı, onların dildeki kullanılışını da etkiler, isim kökleri, tek başlarına sözcük olarak kullanılabilir.
Baş, güzel, kömür...
Bazı kökler hem isim hem fiil kökü olabilir. Hangisi olduğunu cümledeki anlamı belirler. Yolcu yolunda gerek. Yol (isim kökü)- cu (yapım eki)
Sabahleyin uyandığımda bahçıvan bahçedeki otları yolmuştu. Yol (fiil kökü)-muş (çekim eki)-tu (çekim eki)
Kırılan sadece bir daldı. Dal (isim kökü) Denize daldı. Dal- (fiil kökü)
EKLER VE ÇEŞİTLERİ
Getirildikleri sözcüklerden yeni sözcükler yapan ya da sözcükleri anlam ilgisiyle birbirine bağlayan dil birimlerine "ek" denir. Ekler görevleri bakımından ikiye ayrılır.
A. Yapım ekleri: Eklendikleri kökün ya da gövdenin anlamında değişiklik yapan, köklerden veya gövdelerden yeni sözcükler türeten eklerdir.
B. Çekim ekleri: Eklendikleri kökün veya gövdenin anlamında değişiklik yapmayan, sadece diğer sözcüklerle anlam ilişkisini sağlayan eklerdir.
YAPIM EKLERİ:
Yapım ekleri dörde ayrılırlar:
1. İsimden isim türeten yapım ekleri:
-lık, -lik, - luk, -lük
koru-luk, çift-lik, kitap-lık, ara-lık... Yer belirten ad türetmiştir.
Dem-lik, sinek-lik, kalem-lik, ön-lük... Araç belirten ad türetmiştir.
İnsan-lık, dürüst-lük, kötü-lük... Soyut ad türetmiştir.
İşçi-lik, dişçi-lik, hemşire-lik, amele-lik... Meslek adı türetmiştir.
Genç-lik, insan-lık, Türk-lük... Kavram adı türetmiştir.
-cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi, -çu, -çü
Simit-çi, topçu, sütçü... Meslek adı türetmiştir.
Atatürk-çü, çevreci, halk-çı... Bir düşünce ve inanca bağlı olma ifade eden ad türetmiştir. Hayal-ci, inatçı, uyku-cu... Soyut.anlamlı sıfatlar türetmiştir. (Sıfatlarda ad soylu sözcüklerdir.)
-sız, -siz, -suz, -süz
Akıl-sız, kimse-siz, su-suz Addan sıfat türetmiştir. İsme olumsuzluk anlamı katmıştır.
-cık, -cik, -cuk, -cük, -çık, -çik, -çuk, -çük
Kısa-cık, yavru-cuk, zavallı-cık... Küçültme, acıma ve sevgi ifade eden ad türetmiştir.
-cağız, -ceğiz
Çocuk-cağız, kadın-cağız, köy-ceğiz... Sevgi, acıma ve küçültme ifade eder.
-ce, -ca, -çe-, -ça
Türkmen-ce, Latin-ce, Fars-ça, Ulus adlarından dil adları yapar.
-msı, -msi, -msu, -msü
Acı-msı, ekşi-msi, tepe-msi... Benzerlik ifade eder. Genellikle renk ve tat adlarında kullanılır.
-ar, -er, -şar, -şer
on-ar, altı-şar, beş-er... Sayıları üleştirme (paylaştırma ve dağıtma) görevinde bulunur.
-ncı, -nci, -ncu, -ncü
Altı-ncı, elli-nci, on beş-inci... Sıra sayıları yapan bir ektir.
-daş, -deş, -taş, -teş
Aka-daş, soydaş, kar-deş (karın-daş)... Ortaklık ve bağlılık ifade eden sözcükler türetir.
2. İsimden Fiil Türeten Ekler:
-le, -la
Baş-la-, kap-la-, zıp-la-, üf-le-, hor-la-, sap-la-,temiz-le-
-de -da -te -ta
Çatır-da, kütür-de, kikir-de-, horul-da-, fısıl-da-, uğul-da-, parıl-da- (tabiat taklidi seslerden fiil yapmıştır)
-kır -kir -kur -kür
Hay-kır, hıç-kır-, fış-kır-, püs-kür-, tü-kür-(Tabiat taklidi adlardan fiil türetir.)
-ar, -er
Mor-ar, baş-ar, yaş-ar, (sar(ı)-ar) sar-ar-...
-ı, -el, -al
Az-al, çoğ-al- (çok-al-), kısa-l-, eğri,l-...
-a, -e
Yaş-a-, oy(u)n-a-, boş-a-
3. Fiilden Fiil Türeten Ekler:
-n, -ın, -in, -un, -ün
Kuşa-n-, söyle-n-, acı-n-, gez-in-, yak-ın-, al-ın-, sev-in-, bak-ın-, öv-ün-
-ıl, -il, -ul, ül
Yaz-ıl-, kat-ıl-, sev-il-, seç-il-, döv-ül-, çek-il-, üz-ül-
-ş, -ış, -iş, -uş, -üş
Bak-ış-, yaz-ış-, döv-üş-, kaç-ış-, çek-iş-, böl-üş-, at-ış-, uç-uş-...
-dır-, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür
Bak-tır-, giy-dir-, sön-dür-, koş-tur-, konuş-tur-, vur-dur-, barış-tır-, dur-dur-...
-t
Tara-t-, karar-t-, anla-t-, şişir-t-, işle-t-, ara-t-, kapa-t-...
-ar, -er
Çık-ar-, gid-er (git-er-), kop-ar-...
4. Fiilden İsim Türeten Ekler
-mek, -mak
Oku-mak, gel-mek, sat-mak, sev-mek, yap-mak, kır-mak...Bu ek bütün fillere gelebilen ektir. Mastar eki olarak bilinir. Bu ek "ye-mek, ek-mek, kay-mak" örneklerinde ise bu ek nesne adı yapmıştır.
-me, -ma
Oku-ma, dinlen-me, yat-ma, izleme... İş adları yapar Dol-ma, kaz-ma, dondur-ma, kıy-ma... Nesne adları yapar. Bütün fiillere gelebilir. İş adları ve nesne adları yapar,
-ış, -iş, -uş, -üş
Al-ış, ver-iş, gör-üş, dön-üş, bul-uş, söyle-(y)-iş, kaç-ış...
-m, -ım, -im, -um, -üm
Tad-ım, biçim, seç-im, ver-im, say-ım, yaşa-m, kıy-ım
-ı, -i, -u, -ü
Bat-ı, yaz-ı, tak-ı, tart-ı, ölç-ü, koş-u, sür-ü, öl-ü, dol-u...
-k -ık, -ik, -uk, -ük
Bulaş-ık, karış-ık, aksır-ık, karma-şık, yan-ık, tanı-k
-ak, -ek
Yat-ak, bat-ak, ölç-ek, kaç-ak, saç-ak, barın-ak, yut-ak, uç-ak, ürk-ek, bin-ek...
-gı -gi -gu -gü -kı -ki -ku -kü
Say-gı, sil-gi, bur-gu, gör-gü, at-kı, bil-gi, as-kı, uy-ku (uyu-ku), tur-ku
-gın, -gin, -gun, -gün
Az-gın, bil-gin, boz-gun, üz-gün, yat-kın, seç-kin, coş-kun, düş-kün...
-gan, -gen, -kan, -ken
Atıl-gan, çekin-gen, çalış-kan, üretken...
-ıcı, -ici, -ucu, -ücü
Yak-ıcı, dik-ici, yüz-ücü, sür-ücü, yarat-ıcı
-ntı, -ıntı, -inti, -untu, -üntü
Süp(ü)r-üntü, kır-ıntı, kal-ıntı, yaşa-ntı, sız-ıntı
ÇEKİM EKLERİ
Türkçede ad ve eylem kök veya gövdelerine yapım eklerinden sonra çekim ekleri getirilir. Çekim ekleri sözcüğün anlamında değişikliğe yol açmaz.
Kalem-i ver.
Kalem-in güc-ü
Kalem-e bak.
Kalem-de mürekkep yok.
Bu kalem-den istiyorum.
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi "kalem" sözcüğüne gelen ekler kalem sözcüğünün anlamını değiştirmemiş fakat bu sözcüğe anlam yüklemiş ve diğer sözcüklerle ilişkiye sokmuştur.
Çekim ekleri iki grupta incelenmiştir.
1. Fiil çekim ekleri.
2. İsim çekim ekleri
1. FİİL ÇEKİM EKLERİ
Eylemlere gelen çekim ekleridir. Eylemin anlamını değiştirmez. Eyleme kişi, zaman ve kip anlamı katar.
Fiil çekim ekleri kip ve zaman ekleri, kişi ekleri ve soru eki olmak üzere üç çeşittir.
A. Kip Ekleri ve Zaman Ekleri: Haber kipleri ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır.
1. Haber (Bildirme) Kipleri: Eklendiği fiilin zamanını bildirir.
a. Geniş zaman kipi: "-(a)r, -(e)r, -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r" ekleriyle yapılır. Olumsuzu "-mez, -maz" ekleriyle yapılır. Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı kapsayan bir zaman içinde yapıldığı ifade edilir.
Güneş her sabah ufuktan doğar, (doğ-ar) Bu akşam eve dönerim, (dön-er-im) Sen bu hatayı yapmazsın, (yap-maz-sın)
b. Şimdiki zaman kipi: "-yor" ekiyle yapılır. Eylemin söylendiği anda gerçekleştiği ifade edilir.
Sana bakıyorlar, (bak-ı-yor-lar)
Çok hızlı konuşuyorsun, (konuş-u-yor-sun)
Bunu çabucak anneme götürüyorsun. (götür-ü-yor-sun)
c. Görülen (belirli) geçmiş zaman kipi: "dı, di, du, dü, tı, ti, tu, tü" ekleriyle yapılır. Eylemin söylenilen zamandan önce yapıldığı ve eylem gerçekleşirken görüldüğü, eylemin gerçekleşmesine şahit olunduğu ifade edilir.
Dün akşam seni trende gördüm.(gör-dü-m)
Sana bir mektup yazdık, (yaz-dı-k)
Seni bize sordular, (sor-du-lar)
d. Öğrenilen (belirsiz) geçmiş zaman kipi: "-mış, -miş, -muş, -müş" ekleriyle yapılır. Eylemin söylenilen zamandan önce olup bittiği, eylemin gerçekleşmesine şahit olunmadığı bu eylemin başkasından duyulduğu veya eylemin olup bittiğinin sonradan farkına varıldığını belirtilir.
Babam bana çok kızmış, (kız-mış)
Ayaklarım şişmiş, (şiş-miş)
Seni dün akçam trende görmüş, (görmüş)
e. Gelecek zaman kipi: "ecek, acak" ekleriyle yapılır. Eylemin henüz yapılmadığı, gelecek zamanda yapılacağı belirtilir.
Okullar eylülde açılacak, (açıl-acak)
Akşama sana geleceğim, (gelecek-im)
Sana hesap soracaklar, (sor-acak-lar)
B. Dilek (Tasarlama) Kipleri: Fiile emir, istek, şart, gereklilik gibi anlamlar katar. Haber kiplerinde "zaman" varken dilek kiplerinde "zaman" anlamı yoktur.
a. Şart (koşul) Kipi: "-se, -sa" ekiyle yapılır. Eylemin gerçekleşmesini bir koşula bağlayan bir kiptir.
Ağlasam sesimi duyar mısınız? (ağla-sa-m)
Konuşsan çözersin bütün sorunları, (konuş-sa-n)
Sen oraya gidersen ben de gelirim, (gider-se-n)
b. İstek Kipi: "-e, -a" ekiyle yapılır. İstek ve niyetleri bildirir.
Akşam eve erken gideyim, (git-e-y-im)
Bu soruyu bir de öğretmene soralım, (sor-a-lım)
Allah müstahakını vere. (vef-e)
c. Gereklilik Kipi: "-meli, -malı" ekiyle yapılır. Eylemin yapılması gerektiğini bildirir.
Buraya hemen gelmeli, (gel-meli)
Sorunların üstüne cearetle gitmelisin.(git-meli-sin)
Sıradan işlerle uğraşmamalısın, (uğraşma-malı-sın)
d. Emir Kipi: Eki yoktur. Fiile kişi eklerinin getirilmesiyle yapılır. Ayrıca birinci tekil ve birinci çoğul kişisi yoktur.
1. tekil kişi (ek yok) 2. çoğul kişi -iniz, -ın
2. tekil kişi-sın 3. çoğul kişi-sınlar
Bu sınava çalış. (2. tekil kişi) Kapıyı açınız, (aç-ınız, 2. çoğul kişi) Sofraya gelsin, (gel-sin) Uçurtmayı vurmasınlar, (vurma-sınlar)
a. Kişi (şahıs) Ekleri: Eylemin kim tarafından yapıldığını belirtir. İyelik eki ile karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri isme gelerek varlığın kime ve neye ait olduğunu belirtirken kişi (şahıs) ekleri eylemin kim tarafından yapıldığını belirtir. Kişi ekleri iki gruba ayrılır.
1. grup kişi ekleri: Görülen geçmiş zaman ve şart kipinin dışında bu ekler kullanılır.
1. tekil kişi eki: -ım, -im, -um, -üm. 1. çoğul kişi eki: -ız, -iz, -uz, -üz
2. tekil kişi eki: -sın, -sin, -sun, -sün 2. çoğul kişi eki: -siniz, -siniz, -sunuz, -sünüz
3. tekil kişi eki: eksizdir 3. çoğul kişi eki: -ler, -lar
2. grup kişi ekleri: Görülen geçmiş zaman ve şart kipinin çekiminde bu ekler kullanılır.
1.tekil kişi eki: -m 1. çoğul kişi eki: -k
2. tekil kişi eki: -n 2. çoğul kişi eki: -nız, -niz, -nuz, -nüz
3. tekil kişi eki: eksizdir 3. çoğul kişi eki: -ler, -lar
c. Soru eki: "mu, mi, mu, mü" bu ek sözcük ve cümlelere soru anlamı katar. Akşama gelecek misin? (gel-ecek mi-sin) Sevecek misiniz ölene kadar? (sev-ecek-mi-siniz) Güneş doğacak mı?
2. İSİM ÇEKİM EKLERİ
Hâl (durum) ekleri:
a. Belirtme (yükleme) hâli (-i hâli): İsmin taşıdığı kavramın etkilendiğini belirtir. Kapıyı kapatmayı unutma, (kapı- y-1)
Arkadaşını yemeğe çağır, (arkadaşın-ı) Evi gördü, (ev-i)
b. Yaklaşma hâli (-e, -a hâli): Adın belirttiği kavrama yöneliş, dönüş, yaklaşma belirten ektir. Eve dönmelisin, (ev-e)
Sokağa çıkma demedim mi! (sokak-a) Bana soracağın soru var mı? (ben-a)
c. Bulunma hâli (-de, -da, -te, -ta hâli): Ad ya da ad görevinde olan sözcüklere kalma, içinde olma anlamı verir.
Kapıda beklemelisin, (kapı-da)
Aradığın onlarda olacak, (onlar-da)
Sınıfta ders dinlemek gerekir, (sınıf-ta)
ç. Ayrılma hâli (-den, -dan, -ten, -tan hâli): Ad ya da ad soylu sözcüklere genellikle çıkma ve ayrılma anlamı katar.
Sokaktan bir dilenci geçti, (sokak-tan)
Akşamdan hazırlandık, (akşam-dan)
Bizden biri o adamla konuşsun, (biz-den)
2. Soru eki: Adlara soru anlamı katan ektir. Baban mı bu senin?
Evde mi bekliyorsunuz?
3. Çoğul eki: İsimlerin çoğul şekillerini oluşturur, -ler, -lar eki çoğul ekleridir. Eklendiği kelime farklı anlamlar kattığı da olur.
Çocuklar buraya gelin!
Ateşler içinde yanıyor, (abartma anlamı katmış) Sınıftaki Ahmetler ayağa kalksın, (isminde olanlar) Nice Fatih'ler yetişti bu memleketten, (benzeri)
Annemler yarın bize geliyor, ('gil' anlamında kullanılarak yapım eki görevinde kullanılmıştır.)
4. İyelik ekleri: İsimlere gelerek varlık ya a kavramların kime ya da neye ait olduğunu belirtir. Fiillere getirilen şahıs ekleri ile karıştırılmamalıdır.
1.tekil kişi iyelik eki: - (i)m ev-i-m, oda-m
2. tekil kişi iyelik eki: -(i)n kardeş-i-n, oda-n
3. tekil kişi iyelik eki: (s)ı, (s)i, (s)u, (s)ü, (onun)kardeş-i, kapı-s-ı
1. çoğul kişi iyelik eki: -mız, -miz, -muz, -müz ev-i-miz, kitap-ı-mız (kitabımız)
2. çoğul kişi iyelik eki: -nız, -niz, -nuz, -nüz ev-i-niz, defter-i-niz
3. çoğul kişi iyelik eki: -leri, -ları (onların) ev-leri, (onların) kardeş-leri
Gövde ve Çeşitleri
Yapım eki almış sözcüklere türemiş sözcük ve gövde denir. Türkçede iki türlü gövde vardır.
a. İsim gövdeleri: Fiilden isim ya da isimden isim yapan eklerle meydana getirilen gövdelerdir. Baş (isim kökü)-lık (isimden isim yapım eki), kapı (isim kökü)-cı (isimden isim yapım eki), at (fiil kökü)- kı (isimden isim yapım eki)
b. Fiil gövdeleri: İsimden fiil ve fiilden fiil yapan eklerle meydana getirilen gövdelerdir. Baş (isim kökü) - (isimden fiil yapım eki)la, yaş (isim kökü)- (isimden fiil yapım eki)a, kes (fiil kökü) -tir- (fiilden fiil yapım eki)
Türk Dili, MEB Yayınlarından yararlanılmıştır.
