YAPILARI BAKIMINDAN FİİLLER
Fiiller yapısına göre üç grupta incelenir:
I. BASİT FİİL
Yapım eki almamış, başka bir kelimeyle de birleşmemiş olan fiillere basit fiil denir. Buna fiilin kök hâli de denebilir. Basit fiiller çekim eklerini alabilir. Çünkü çekim ekleri sözcüğün yapısını değiştirmez.
"Akşamlan yatmadan önce mutlaka kitap okurdum. ”
cümlesindeki “oku-r-du-m” sözcüğü basit fiildir. Çünkü bu sözcük hiç yapım eki almamış, geniş zaman eki, ek fiil ve şahıs eki almıştır. Bu ekler sözcüğün anlamını değiştirmediği için yapım eki değil, çekim ekidir.
"Dışarıda yağmur yağıyor. ”
"Bu konuyu daha önce görmüştük. ”
"Bu geziye siz de gelmeliydiniz."
cümlelerindeki altı çizili fiiller de yapım eki almadığı ve başka bir sözcükle birleşmediği için yapıca basittir.
II. TÜREMİŞ FİİL
Yapım eki almış fiillere türemiş fiil denir.
“Barajların suyu iyice azaldı. ”
cümlesinde “az” ismi, “-al” yapım ekini almıştır, bu ek sözcüğün hem anlamını hem türünü değiştirmiştir. O hâlde “azal-” sözcüğü türemiş fiildir.
"Bu güzel haber hepimizi sevindirdi. ”
"Etkinliklere hafta sonunda başlayacağız. ”
"Ayağına kadar gelen iş tekliflerini değerlendirmedi.
cümlelerindeki altı çizili fiiller de yapım eki aldığından türemiştir.
III. BİRLEŞİK FİİL
Birden fazla sözcüğün bir hareketi karşılayacak şekilde bir araya gelerek oluşturduğu söz grubuna birleşik fiil denir. Birleşik fiiller üç grupta incelenir:
A. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER
İki fiilin belli kurallara göre birleşip kalıplaşmasıyla oluşan birleşik fiillerdir. Bunlara özel birleşik fiiller de denir. Bunlar yardımcı eylemden önce bir fiil unsurunun getirilmesiyle yapılır. Kurallı birleşik fiiller dört grupta incelenir:
1. Yeterlik Fiili
Fiillere “-e bilmek” getirilerek yapılır. Fiile gücü yetme, yapabilme, tahmin veya ihtimal anlamı katar. Yeterlik fiilinde “bilmek” fiili kendi öz anlamından uzaklaşır.
“Yardıma gerek yok, kendi sorunlarımı kendim çözebilirim. ”
cümlesideki “çözebilmek” fiili yeterlik fiilidir. Bu fiil, “çöz-” fiiline ^ “-ebilmek” yardımcı fiili getirilerek yapılmıştır. Fiile “çözmeye f gücüm yeter” anlamı katmıştır.
"Bu sınavda zor sorular çıkabilir. ”
cümlesindeki “çıkabilir” fiili de yeterlik fiilidir ve cümleye ihtimal anlamı katmıştır.
"Sana her şeyi anlatabilirim. ”
“Düzenli çalışırsan başarabilirsin. ”
"Bu dağın zirvesine biz de tırmanabiliriz. ”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de yeterlik fiilidir.
Not: Yeterlik fiilinin olumsuzu yapılırken bazen “bilmek” atılır ve onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki getirilir. Yeterlik fiilinin olumsuz şekli de birleşik fiildir.
“Çocuk konuşamadı. ” (konuşabildi)
“İstediğin kitapları bulamadım. ” (bulabildim)
“Caner; bugün derse gelmeyebilir, (gelebilir)
cümlelerindeki altı çizili sözler, yeterlik fiilinin olumsuz şeklidir.
2. Tezlik Fiili
Fiillere “-i vermek” (fiil + ı (i, u, ü) + vermek) getirilerek yapılır. Tezlik fiili cümleye çabukluk, tezlik anlamı katar.
“Bu uzun konuyu bir iki dakika içinde anlatıverdi."
cümlesinde “anlatıvermek” fiili tezlik fiilidir. Fiile “çabucak anlattı” anlamını katmıştır.
“Biz gelene kadar çocuklara bakıver. ”
“Şu testteki soruları bir de sen çözüver.”
“Anlatılanları defterime yazıvermiş. ”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de tezlik fiilidir.
Not: Tezlik fiilinin olumsuzu yapılırken “-ma, -me” olumsuzluk eki “-i vermek” yardımcı fiilinden önce ya da sonra getirilir.
“Üzerine gitmeyin, bir daha oraya gitmeyiverir. ”
“O kadar bekledim ama sen bir mektup bile yazıvermedin. ”
cümlelerindeki altı çizili sözcükler, tezlik fiilinin olumsuz şeklidir.
3. Sürerlik Fiili
Fiillere “-e durmak, -e gelmek, -e kalmak” getirilerek yapılır. Bu fiiller cümleye devamlılık, süreklilik anlamı katar. Sürerlik fiilinin olumsuz şekli yoktur.
“Siz konuşadurun. ben biraz dinleneceğim. ”
cümlesindeki “konuşadurmak” fiili sürerlik fiilidir. “Konuşmak” fiiline “-edurmak” getirilerek yapılmıştır. Bu fiilde “konuşmaya devam edildiği” anlamı vardır.
“Adam, askere giden oğlunun ardından bakakaldı. ”
“Köylüler bu gelenekleri yıllardan biri sürdüregelmiş. ”
“Sen burada bekleyedur. atı alan Üsküdar’ı geçti. ”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de sürerlik fiilidir.
4. Yaklaşma Fiili
Fiillere “-e yazmak” getirilerek yapılır. Cümleye “az kalsın, neredeyse” anlamı katar. Bu fiil, yazı dilinde pek kullanılmaz, daha çok, yerel söyleyişlerde kullanılır. Olumsuzu yoktur.
“Çocuk bisikletten düseyazdı. ”
cümlesindeki “düşeyazmak” fiili yaklaşma fiilidir. “Düşmek” eyleminin gerçekleşmesine çok yaklaşılmıştır ama eylem gerçekleşmemiştir.
“Ateşle oynayan çocuğun saçları yanayazdı. ’’
“Düşen adamın ayakları kırılayazdı. ”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de yaklaşma fiilidir.
B. YARDIMCI FİİLLERLE YAPILAN BİRLEŞİK FİİLLER
Bir isimle bir yardımcı fiilin oluşturduğu birleşik fiillerdir. Yardımcı fiiller “etmek, olmak, kılmak, eylemek” fiilleridir. Ancak günümüzde “kılmak” ve “eylemek” yardımcı fiilleri pek kullanılmamaktadır.
Yardımcı eylemlerle kurulan birleşik fiiller, ses düşmesi veya türemesi meydana geldiğinde bitişik yazılır, değilse ayrı yazılır.
“Yardıma ihtiyacı olanlara yardım etmeliyiz. ”
cümlesinde “yardım etmek” birleşik fiildir. Bu birleşik fiil “yardım” ismi ve “etmek” yardımcı fiilinin birleşmesiyle oluşmuştur. Birleşme sırasında ses düşmesi ya da türemesi olmadığı için ayrı yazılmıştır.
“Akşama kadar suda oynayan çocuklar hasta olmuş. ”
cümlesindeki “hasta” isim, “olmak” yardımcı fiildir. Bu iki sözcüğün birleşmesiyle “hasta olmak” birleşik fiili oluşmuştur.
“Yemekler az sonra gelecek, biraz daha sabret. ”
cümlesindeki “sabır” isim, “etmek” yardımcı fiildir. Bu iki sözcüğün birleşmesiyle'“sabretmek” birleşik fiili oluşmuştur. Birleşme sırasında ünlü düşmesi olduğu için bitişik yazılmıştır.
"Sizinle tanıştığımıza ben de memnun oldum."
“Bu akşam yayımlanacak belgeseli mutlaka seyretmelisin. ”
"Kardeşim bu sene ilkokula kaydoldu. "
“Seyreyledim eşkâl-i hayatı. ”
“Kerem kıl sultanım!"
cümlelerindeki altı çizili sözler de yardımcı fiille yapılan birleşik fiillerdir.
Not: Yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiillerde asıl anlamı fiili oluşturan isimler taşır, yardımcı fiillerin tek başına bir anlamı yoktur. Ancak yardımcı fiiller bazen isimle birleşmez ve yeni bir anlam kazanır. Bu durumda yardımcı fiil, birleşik fiil oluşturmaz, asıl fiil olur.
“Teyzemin bir kızı olmuş. ”
cümlesinde “olmak” yardımcı fiili “kızı” ismiyle birleşerek birleşik fiil oluşturmamıştır. Çünkü “olmak” yardımcı fiili anlam değişikliğine uğrayarak “doğmak, dünyaya gelmek” anlamında kullanılmıştır. O hâlde “olmak” fiili birleşik fiil oluşturmamış, tek başına kullanılmıştır.
"Ben ettim, sen etme. ”
“Seradaki domatesler olmuş." (olgunlaşmak)
“Bu gidişle sabaha İzmir'de oluruz. ” (ulaşmak)
cümlelerindeki “etmek” ve “olmak” yardımcı fiilleri de anlam değişikliğine uğradığından asıl fiil görevindedir.
C. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER
Ad soylu sözcüklerle bir eylemin hem anlamca hem biçimce birleşip kaynaşmasından oluşan birleşik eylemlerdir.
Anlamca kaynaşmış birleşik fiillerde belli bir yardımcı fiili yoktur. Bu fiiller daha çok, sözcüklerin kendi anlamları dışında farklı bir anlam verecek biçimde kaynaşmalarıyla oluşur.
Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller çoğunlukla deyimlerden oluşur.
"Baharla birlikte doğa dile geldi."
cümlesindeki “dile gelmek” fiili anlamca kaynaşmış birleşik fiildir. Bu birleşik fiil, “dil” ismi ve “gelmek” fiilinin bir anlam bütünlüğü içinde kalıplaşmasıyla oluşmuştur.
“En kolay maçlarını bile kazanamayan oyuncuların ağzını bıçak açmıyor. ”
cümlesideki “ağız” ve “bıçak” isimleri ile “açmak” fiilinin anlamca kaynaşması sonucu “ağzını bıçak açmamak” birleşik fiili oluşmuştur. Bu, aynı zamanda bir deyimdir.
"Bu tür garip davranışlar onu gözden düşürdü. ”
cümlesideki “göz” ismi ile “açmak” fiilinin kendi anlamlarından uzaklaşarak, yeni bir anlam (eski değerini ve önemini yitirmek) verecek şekilde birleşmesi, yani anlamca kaynaşması sonucu “gözden düşmek” birleşik fiili oluşmuştur.
“Kimseden izin almadan çekip gitmiş."
“Bu olaydan sonra iyice göze girdi. ”
“Öğretmenin anlattıklarına sınıf kulak kesilmişti. ”
“Uzun boylu adam konuşmak için söz aldı.”
“İşlerin bu noktaya varacağı hiç hatıra gelmemişti. ”
"Arkadaşını çok sever, dilinden düşürmezdi. ”
“Biraz bakılınca çocuğun benzine kan geldi."
"Bu kadar çalıştık, didindik ama hepsi araya gitti. ”
cümlelerindeki altı çizili sözler de anlamca kaynaşmış birleşik fiildir. Bu sözler aynı zamanda deyimdir.
Not: “Başvurmak, vazgeçmek, elvermek, öngörmek” sözleri de anlamca kaynaşmış birleşik fiil olarak kullanılabilir. Bu sözler her zaman bitişik yazılır.
ZAMBAK YAYINLARI
KONU ANLATIM VİDEOSU (FİİLLER) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )
