İSİM (AD)
Günlük yaşamımızı sürdürürken pek çok varlık, duygu, düşünce ve durumla karşılaşırız. Bunları dilde karşılamak için de çeşitli kelimeler kullanırız. Canlı ve cansız varlıkları, duygu ve düşünceleri, çeşitli durumları karşılamak için kullandığımız bu kelimelere isim denir. İsimler, karşıladıkları varlıkların anlamına, niteliğine ve sayısına göre incelenir. Şimdi isimleri bu özelliklerine göre inceleyelim.
VARLIKLARA VERİLİŞİNE GÖRE İSİMLER
1. Cins İsmi
Aynı türden, yani eşi ve benzeri olan varlıkları karşılayan isimlerdir. Aynı türden varlıkların ortak adıdır. Cins isimleri, aynı dili konuşan insanlar tarafından bilinir ve bir varlığı genel olarak karşılar. Örnek olarak “çiçek” dendiği zaman hemen herkesin zihninde papatya, gül, lale, sümbül, menekşe, sardunya vb. farklı bir çiçek türü belirebilir. Bu durum da söz konusu ismin özel bir varlığı değil de herhangi bir çiçeği karşıladığını gösterir.
"Bu kalemi arkadaşıma vereceğim. ”
"Öğrencilerden bazıları sahile geldi. ”
"Baharda yaylalar çok güzel olur."
"Dere kenarında birkaç çocuk oynuyor. ”
"Çocukların uçurtması ağaca takılmıştı. ”
cümlelerindeki altı çizili kelimeler cins ismi olarak kullanılmıştır.
Cins isimleri, bazen genel bir özellik bazen de birçok varlıktan birini karşılar.
‘Ağacın endüstride önemli bir yeri vardır."
cümlesinde “ağaç” ismi bütün ağaçları karşılayacak şekilde kullanılmış.
Dedem bahçedeki ağacı budamış. ”
cümlesinde ise “ağaç” birçok ağaçtan birini ifade edilmiştir.
2. Özel İsim
Tek olan, eşi ve benzeri olmayan varlıkları karşılayan isimlere özel isim denir. Özel isimler, yalnızca karşıladığı varlığı, kavramı bilenler için bir anlam ifade eder. Bunlar varlıklara sonradan verilen isimlerdir. “Kale” dendiği zaman bu ilçeyi bilmeyenlerin zihninde bir anlam çağrışımı olmaz.
Özel isimler de kendi aralarında çeşitli gruplara ayrılır.
- Kişi isimleri: Mehmet, Suna, Zeynep
- Ülke isimleri: Türkiye, Japonya, Azerbaycan
- Din ve mezhep isimleri: İslamiyet, Hanefilik, Hristiyanlık, Katoliklik, Musevilik, Budizm
- Din ve mitoloji isimleri: Allah, Tanrı, Cebrail, Kibele
- Gazete, kitap, dergi isimleri: Sabah, Varlık, Bugün, Safahat
- Gezegen ve yıldız isimleri: Güneş, Dünya, Plüton, Mars
- Yer isimleri: Güney Doğu Anadolu, Bahçelievler, Pınarbaşı
- Dil ve lehçe isimleri: Kazakça, Özbekçe, Tatarca, İngilizce
- Devlet isimleri: Türkiye Cumhuriyeti, Azerbaycan Cumhuriyeti
- Millet, boy, oymak isimleri: Kazak, Kırgız, Karakeçili
- Hayvanlara verilen özel isimler: Pamuk, Minnoş, Karabaş
Özel isimler daha pek çok türe ayrılabilir. Fakat önemli olan bu isimlerin eşi ve benzeri olmayan tek bir varlığı karşıladığının bilinmesidir.
Not: Bir isim, her zaman cins ismi ya da özel isim olmaz, kullanıldığı yere göre cins ismi ya da özel isim olabilir.
"Kartal" kelimesi, kızıl siyah tüylü, çok güçlü, yuvasını yüksek kayalıklar üzerine kuran yırtıcı bir kuş türünü karşıladığında cins ismi olur. Fakat bu kelime İstanbul’da bir ilçenin adı olarak kullanıldığında özel isim olur.
"Kartal, Torosların üstünde uçuyordu. ”
"Dayımlar on beş yıldır Kartal’da oturuyor."
“Kartal” birinci cümlede cins ismi, ikinci cümlede özel isim olarak kullanılmıştır.
"Laleler ne kadar güzel görünüyor!"
cümlesinde “lale” cins ismidir.
"Lale, sınıftan dışarı çıkmamış. ”
cümlesinde ise “Lale” özel isimdir.
KONU ANLATIM VİDEOSU (İSİM TAMLAMASI) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )
KARŞILADIĞI VARLIĞIN SAYISINA GÖRE İSİMLER
1. Tekil İsim
Sayıca tek bir varlığı ya da kavramı karşılayan isimlerdir.
"Kalem, kitap, yol, köy, bahçe, iğde, araba, yolcu, değirmen... ”
2. Çoğul İsim
Sayı bakımından birden fazla varlığı ya da kavramı karşılayan isimlerdir. İsimlerin çoğul biçimi tekil isimlere “-lar, -ler” eki getirilerek yapılır.
“Öğrenciler, kaldırımlar, yayalar, gözlükler, demirciler, oteller... ”
“-lar, -ler” eki, sadece isimlerin sayıca çokluğunu ifade etmez. Bu ek, isimlere farklı anlamlar da katar.
"Kardeşim gelince dünyalar benim oldu."
cümlesine abartma,
“Dayımlar akşam bize gelecek. ”
cümlesine aile anlamı katmıştır.
Bazen bir isim tekil olduğu hâlde kendine benzer pek çok varlığı karşılayacak şekilde anlam kazanır.
“Bu şehir yazın sinek kaynar."
cümlesinde “sinek” kelimesi tekil olduğu hâlde çokluk anlamını karşılamaktadır. Ne var ki çokluk eki almadığından bu, tekil isimdir.
3. Topluluk İsmi
Çokluk eki almadığı hâlde, ortak özelliği olan birçok varlığı karşılayan isimlerdir.
“Alay, bölük, takım, demet, ordu, ulus, halk..."
Topluluk ismi ile bir cins ismine genel anlam verilmesi birbirinden farklıdır.
"Karga dünyanın hemen her yöresinde yaşar. ”
cümlesinde “karga” ismi genel bir anlam kazanmış ve bütün kargaları karşılayacak şekilde kullanılmış olmakla birlikte, bu kelime topluluk ismi değildir.
Topluluk ismi bir cümlede kullanılmasa bile çokluk bildirir. Oysa “karga” isminde böyle bir özellik yoktur.
Topluluk isimlerinin çoğul eki aldığı da olur. Bu durumda “-ler” eki eklendiği grubun çokluğunu bildirmiş olur.
“Güneş batarken sürüler köye dönerdi. ”
cümlesinde sürü ismine getirilen “-ler” çoğul eki birden fazla sürüyü ifade etmiştir.
KONU ANLATIM VİDEOSU ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )
KARŞILADIĞI VARLIĞIN NİTELİĞİNE GÖRE İSİMLER
1. Somut İsim (Madde İsmi)
Yaşadığımız çevrede pek çok varlık bulunur ve bunların varlığını “görme, işitme, dokunma, koklama, tatma” gibi çeşitli duyu organlarımızla algılarız. İşte beş duyu organından herhangi biriyle algıladığımız varlıkların isimlerine somut isim denir.
Örneğin “rüzgâr”ı dokunma duyumuzla hisseder, “yol”u görme duyumuzla fark ederiz. Dolayısıyla bunlar somut isimdir.
"Bugün ırmak çok gür akıyor. ”
“Yolcular daha fazla bekleyemez. ”
“Manavın tezgâhında kavunlar, karpuzlar, şeftaliler... ”
cümlelerindeki altı çizili kelimler, duyu organları ile algılanabilen varlıkları karşıladığı için somut isimdir.
2. Soyut İsim (Mana İsmi)
Madde olarak bir varlığı bulunmayan, duyu organları ile hisse-dilemeyen ancak kavram olarak varlığı kabul edilen isimlere soyut isim denir.
“Ahlak” ve “dürüstlük” gibi kavramların varlığını kabul ederiz fakat bu kavramları karşılıklarını duyu organlarımızdan hiçbiriyle hissedemeyiz. Dolayısıyla bunlar soyut isimdir.
“Saygı insanın değerini yükseltir. "
“Duygularını hiçbir zaman açığa vurmaz. ”
“Akıl kişiye sermayedir. ”
cümlelerindeki altı çizili kelimeler, duyu organlarıyla algılanamayan kavramları karşıladığı için soyut isimdir. İsimler, sürekli olarak somut ya da soyut olarak kullanılmaz. Bazen somut bir isim, mecaz anlam kazanarak soyut anlam kazanabilir.
“Lambanın ışığı gözümüzü alıyordu. ”
cümlesinde “ışık” kelimesi, duyu organıyla algılanan bir varlığı karşıladığı için somut isimdir.
“Bu sanatçımız yazılarıyla topluma ışık olmuştu."
cümlesinde ise “ışık” kelimesi mecaz anlamda “yol göstermek” kullanıldığı için soyut isimdir.
Zambak Yayınları
İLGİLİ İÇERİK
