KARAGÖZ VE HACİVAT HAKKINDA BİLGİ

Page 2 of 4

KARAGÖZ VE HACIVAT HAKKINDA BİLGİ -2

Geleneksel kültürümüzün orta oyunu ve meddah ile birlikte en önemli köşe taşlarından biri olan gölge oyunumuz Karagöz Hacivat oyunları günümüzden yüzyıllarca önce ortaya çıkmış, insanları eğlendirirken düşündürmüş, zaman zaman toplumsal bilinç oluşmasında öncü bir rol oynamıştır.
Gölge oyunlarının ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı hakkında kesin bilgi olmamakla birlikte Asya ( Java, Endonezya, Çin ) kökenli olduğu bilinmektedir. Gölge oyunun Türk kültüründe ne zaman ortaya çıktığı, Karagöz ve Hacivat olarak ne zaman biçimlendiği ise bir muamma olma özelliğini korumaktadır. Her ne kadar bu konuyla ilgili birtakım tezler ortaya atılmış ise de bunların hiçbiri kesin değildir. Zaten bu tezlerin bir bölümü söylenti olmaktan öteye gidememiştir. En çok bilineni ise Karagöz ile Hacivat’ın Bursa Ulu cami’de inşaat işçisi olarak çalıştıkları ve şakalaşmaları yüzünden inşaatın yavaş ilerlemesinden dolayı Padişah Sultan Orhan’ın ikisini idam ettirmeleri üzerine olan söylentidir.
14.yüzyılda Bursa’da ortaya çıkan Karagöz oyunu, Osmanlının gerileme devrinde en çok İstanbul’da yaygınlaşmıştır.
Oyunda Hacivat, düşünceli, uygar, nazik, hoşgörülü, pişkin bir uzlaşmacı, tahsil görmüş, dilde yabancı kelimelere yer vermekten (Osmanlıca konuşmaktan) hoşlanan, çıkarcı bir karakterdir. Bu yönleriyle kurulu düzeni temsil etmektedir.
Karagöz ise saf, temiz, olaylara mizahi yönden yaklaşabilen, ancak bir o kadar da kaba, ilkel, uzlaşmaz, yıkıcı, bozguncu nitelikleri olan bir tiptir. Adeta bozulan düzeni sarsılan bir şehrin düzene girmeyen, kontrol tanımayan, yoksul, çaresiz, kendi başına bırakılmış insanını temsil eder.
Karagöz oyunlarında, halk kültürünün diğer konularının da yoğun etkileri görülür. Karagöz, kimi zaman Keloğlan gibi saldırgan, kıyıcı ve düzen bozucu olarak belirirken, kimi zaman da Nasrettin
Hoca gibi ince zekâsıyla olaylara filozofça bir bilgilikle yaklaşır. Oyunlarda, mâni ve tekerlemelerden de yararlanılır.
Aslında Karagöz’ü, bir anlamda Şarlo’ya benzetmek mümkündür. Bizim, terk edilmiş Karagöz’ümüz de, Amerika’nın yalnız, içten, saf; fakat içinde bulunduğu koşullarda dolayı “suç” işlemeye yönelen Şarlo’nun ezilmişliğine, yoksulluğuna dayanabilmek için işi soytarılığa vurması gibi davranmaktadır.
Oyundaki diğer tipler de, Karagöz gibi hep alt tabakalardan yoksul, işsiz, toplum dışına itilmişlerdendir. (Tiryaki, Altıparmak, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir gibi...)
Karagöz tiplemesiyle yansıtılan işsizlik, yoksulluk ve bilgisizliğin yanısıra, toplumsal yapıyı içten içe kemiren zorbalık (ki, bu doğrudan devletin zorbalığı da olmaktadır) ve düzen bozukluğu da oyunların temel konularıdır. Yine bu bozulmaya paralel olarak ortaya çıkan ahlaki yozlaşma, üçkağıtçılık, yalan-dolan, birçok oyunda yer almıştır. “Ters Evlenme”de töreye saygısızlığın bir görüntüsü olarak Karagöz kadın kılığına sokularak gelin edilir. Daha bunlar gibi pek çok örnek verilebilir. Burada önemli olan yan, Karagöz’ün kişiliğinde, düzenin bozukluklarının yansıtılıyor oluşudur.
Karagöz oyunlarında, Osmanlı’daki sınıf çelişkileri, ekonomik zorluklar açığa vurularak bunlar, mizahi bir dille eleştirilir. Eldeki bazı kaynaklar, bu eleştirinin çok şiddetli, yıkıcı bir özellik taşımadığını, egemen sınıfların doğrudan hedef alınmadığını, başka bir politik hedefin seyirciye gösterilmediğini vurguluyorlar. Ancak, aynı kaynaklarda siyasal taşlamaya örnek olabilecek nitelikle oyunların sergilendiği de yer almaktadır. Bu oyunlar, zamanla yasaklanmış, Ü. Abdülhamit Dönemi’nde de sansür edilmiş ve günümüze ancak suya sabuna pek dokunmayan oyunlar bırakılmıştır.
Oyun 100x 180'lik bir bez perde üzerine (oyuna göre boyut değişebilir) aksettirilen tasvirlerin gölgelerinin konuşturulmasıdır. Kenarları çiçekli bez perde patiskadandır. Asıl perdeye “ayna” denir. Perde arkasındaki peş tahtası üzerindeki şem'a ile bu gölgelendirme sağlanır.
Tasvirler manda, dana, deve derisinden yapılır. Deri saydamdır, nevrekan'la kesilip kökboyasıyla boyanır. Hareketli yerleri kirişle tutturulur, değnek delikleri açılır. 30-40 cm olan tasvirleri oynatmak için 60 cm’lik değnekler kullanılır. Sol elle Karagöz, sağ elle öteki tipler oynatılır.
Karagöz oynatıcısına “hayali, hayalbaz” denir. Yardımcıları “çırak, yardak, dayrezen, sandıkkardır. Oyunda konuşmaların değişmesi baş hareketleriyle yapılır. Beyaz bir perdeden ibaret olan oyunun sahnesine “Şeyh Küşteri Meydanı” denilmektedir.