FİİLİMSİ VE ÇEŞİTLERİ
Yukarıdaki tepeye tırmanmağa başladı.
Haksızlık eden başları bir gün ... koparırlar.
Ayak sesi işittikçe yüreğim titriyordu
Bu cümlelerin her birinde eylem soyundan ikişer sözcük var. İtalik harflerle dizilen bu sözcüklerden:
1)Cümle sonundakiler eylemdir.
2)Öbürleri çift görevlidir. Bu görevleri inceleyelim:
1.
a) Tırmanmak, bir hareketin adıdır; AD’dır.
b) Eylem anlamlıdır.Tepeye tümlecini alarak Cümlecik kuruyor.
Bu bakımdan EYLEM gibidir.
II)
a) Haksızlık eden bileşiği, “baş”adını niteliyor; SIFAT tır.
b)Eylem anlamlıdır: Öznesi var:
Baş. Cümlecik kurduğu için EYLEM görevindedir.
III)
Eylem anlamlıdır. Cümlecik kurmuştur: Sorularla öznesini, nesnesini bulalım :
İŞİTTİKÇE.-Kim?-Ben: Özne.
İŞİTTİKÇE.-Neyi?-Ayak sesi(ni) :Nesne
Görülüyor ki hareket anlamlı sözcükler iki çeşittir:Fiil , fiilimsi.
- Bunlar görevleriyle ayırt edilir:
- Fiiller, kurallı cümlelerin sonunda bulunur.
- Fiilimsiler, kurallı cümlelerin sonunda bulunmaz.
2) Fiiller kişilere göre çekimlenir.
Fiilimsilerde fiil çekimi yoktur.İsim gibi çekimlenenler var.
3) Fiiller,cümle ya da temel cümlecikler kurar.
Fiilimsilerle ancak yan cümlecikler kurulur.
Eylemlerden türediği halde isim, sıfat , zarf olan ve yan cümlecik kuran çift görevli sözcüklere FİİLİMSİ denir.
FİİLİMSİLERİN ÇEŞİTLERİ:
Görevleri ve anlamları bakımından
Fiilimsiler üçe ayrılır:
1)İsim-fiil:Cümlede hem isim, hem fiil görevi olan;
2)Sıfat-fiil:Cümlede hem sıfat, hem fiil görevi olan;
3)Zarf-fiil:Cümlede hem zarf, hem eylem görevi olan sözcük.
ALIŞTIRMA: "Zonguldak’tan kalkan otobüs hesapsız virajlar aşarak hemen dağlara tırmanmağa başlıyor."
(Refik Halit Karay)
a)Bu cümlede fiil soyundan kaç sözcük var?
b)Hangisi tam eylemdir?
c)Sıfat görevinde olanı hangisidir?
ç)İsim görevinde olanı hangisidir? Öznesini , tümlecini gösteriniz.
Böylece öznesi, tümleci olan fiil soylu isme ne diyelim?
İSİM-FİİLLER
Fiil kök ya da gövdelerine “-mek, -mak, -me, -ma, -ış, -iş, -uş, -üş” eklerinin getirilmesiyle yapılır.
Örnek:
- Onu burada bulmak mümkün değil.
- Ahmet’in şiir okuyuşu çok güzeldi.
- Size gelmeyi ben de çok istiyorum.
- Geminin batışını izledim.
I. Okula gitmek , için evden çıktım. Karlı yollarda yürümek
II. Orhan ders çalışmayı, kitap okumayı sever.
III. Şiiri güzelce açıklayışınız, öğretmeni çok sevindirdi.
IV. Burada oturmam emrolundu.
İtalik harflerle dizilen sözcükler:
a)Eylemden türemiştir.
b)Birer işin,oluş ve kılışın (eylemin) adıdır.
c)Eylemler gibi, tümleçleri ,nesneleri var.
ç)Bu tümleçler ve nesnelerle birer yan tümcecik kuruyor ve bir yargıyı anlatmaya yarıyorlar ;bu bakımdan da eyleme benziyorlar.
d) Fiiller gibi olumsuzu olabiliyor.
Hem isim, hem fiil görevinde bulunan sözcüğe İSİM-FİİL denir.
Türeyişleri:-mek, -me, -iş, -meklik ekleriyle biçimlenir.
NOT:Bu eklerle türeyen her sözcük isim-fiil değildir.İsim-fiil sayılmak için:
a)Bir eylem anlatmalı,
b)Özne, nesne, tümleç gibi bir öğe almalı;
c) Olumsuzu olabilmedir.
Yani bir yan tümcecik kurmalıdır.
Cümlecik kurmayan eylem türevli sözcükler sadece birer isimdir; fiil anlamları yoktur,yargı anlatmazlar.
Örnek:
- Dinlenme tatili yaklaşıyor.
- Yürüyüşe çıkacak mısınız?
İsim fiil eki alan her kelime isim fiil olmaz.
Bu çakmak bozulmuş.
İsim fiiller cümlede çeşitli görevde kullanılabilirler(işlevleri farklı farklı olabilir)
Bu konuyu bitirmek istiyorum
nesne
En önemli sorun çevrenin kirlenmesidir.
Yüklem
NOT:Olumsuzluk eki olan “-me, -ma” ile isim-fiil eki olan “-me, -ma”yı birbiriyle karıştırmamak gerekir. Bazen isim-fiil ekiyle olumsuzluk eki bir arada bulunabilir. Olumsuzluk eki fiilimsi eklerinden daima önce gelir.
Örnek: Bu soruyu cevaplayamamana çok üzüldüm.
SIFAT-FİİLLER:
Varlıkları niteledikleri için sıfat; özne,nesne ve tümleç alarak yan cümlecik kurdukları için de eylem gibi sayılan sözcüklere SIFAT-FİİL denir.
Sıfat-fiiller,türlü eklerle fiil tabanlarından türemişlerdir.
Sıfat-fiil türetmeye yarayan ekler şunlardır: -en,-( )r,-ecek,-miş, -dik,-medik.
- Biraz önce gelen çocuk kimdi.
- Yıkılası dünyada çok dert çekti.
- Burası çıkmaz sokağa benziyor.
- Koşar adımlarla yanıma geldi.
- Size biraz bilinmedik fıkralar anlatayım.
- Akacak kan damarda durmazmış.
- Çürümüş dişlerini bir bir çektirdi.
-en ekiyle türemiş sıfat-fiiller:
- Ocağın sönmeye başlayan ateşine baktı.
- Çekici bırakan eliyle terini sildi.
- Bekleyen derviş muradına ermiş
Görevi: İtalik harflerle dizilen sözcükler birer cümlecik kuruyor.:
Sönmeye başlayan ateş tümceciğinde :
Başlayan:sıfat-fiildir; yüklemdir.
Ateş:öznesi;
Bırakan:sıfat-fiil, el: öznesi, çekici:nesnedir.
Bekleyen:sıfat-fiildir; öznesi de derviştir.
Zamanı:-en’le türeyen sıfat –fiillerde geniş zaman anlamı vardır.
-( )r ve olumsuzu –mez ekiyle türemiş sıfat-fiiller
- Askerlerimiz gök gürültülerini andırır bir şiddetle haykırarak düşmana saldırdılar; koşar adımlarla ilerlediler.
- Akla sığmaz kahramanlıklar gösterdiler...
Görevi:İtalik harflerle dizilmiş sözcükler birer yan cümlecik kuruyor.
Not: -r geniş zaman kipinin ekidir: Okur , güler , anlatır. Cümle sonunda bulunarak cümle kurunca geniş zaman kipidir. Kişilere göre çekimlenir: Okurum, gülersin, anlatırız
Bu sözcükler, cümle ortasında bir ismi niteleyerek, yani ismin sıfatı olarak yan cümle kurarsa sıfat-fiil olur.
- Hepimizi güler yüzle karşıladı; işe yarar bir ev bulmuştu.
Zamanı:Aslı geniş zaman kipi olan –r’li sıfat-fiiller de geniş
Zaman anlamlıdır.
-ecek ekiyle türemiş sıfat-fiiller:
- Akacak kan damarda durmaz.
- Koca Ali,verecek cevap bulamadı.
Görevi: -ecek , gelecek zaman kipinin ekidir
Kurallı cümlelerde sonda bulunur,cümle kurmaya yarar ve çekimlenir.
Ah ya Rabbi, evladıma hastalık gelecek...Aman ya Rabbi, hıçkırıklar evladımı boğacak...
Cümlede bir ismi niteleyerek,yani bir ismin sıfatı olarak yan cümle kurunca da sıfat-fiil olur
Zamanı: Aslı gelecek zaman kipi olan –ecek’li sıfat-fiiller gelecek zaman anlamlıdır.
-miş ekiyle türemiş sıfat-fiiller:
- Küflenmiş bir pirinç maşayı parlatmak için küle batırılmış limon kabuklarıyla ellerini harap etmekten çekinmezdi.
(Halit Ziya Uşaklıgil)
Görevi: -miş geçmiş zaman ekidir:
Çekimlenir, kurallı cümlelerde sonda bulunur ve cümle kurmaya yarar:
Cümlede bir ismi niteleyerek, yani bir ismin sıfatı olarak yan cümle kurunca da sıfat-fiil olur.
Zamanı:Geçmiş zaman anlamlıdır.
-dik ekiyle de geçmiş zaman anlamlı sıfat-fiiller türer.
- Tanıdık insanlarla yolculuk sıkıntılı olmaz.
- Bunları işitmedik insan mı kaldı?
-dik, -di’li geçmiş zaman kipinin birinci çoğul kişi ekidir.Onun için:
a)-dik’li sözcükler cümle kuruyorsa eylemdir.
- Okula gittik ; akşama kadar okuduk , yazdık ; fakat yorulmadık.
b)Bir ismi niteliyorsa sıfattır; sıfat-fiildir.
SIFAT-FİİLLERİN ÖZNELERİ
I.Sıfat-fiil,hemen her zaman kendi öznesini niteler; yani öznesinin sıfatı olur:
- Camları sarsan rüzgâr gittikçe şiddetini artırıyordu.
Sarsan rüzgâr sıfat takımıdır. Bu takımda sarsan (sıfat-fiil), rüzgar (özne) dir.
SIFAT-FİİL ,ÖZNESİNİ NİTELEYEN FİİLİMSİDİR.
ALIŞTIRMA:
- Sizden memleket için, buralarda çalışan, ıstırap çeken kardeşler için bazı hizmetler isteyeceğiz
a)Bu tümcedeki sıfat-fiillerin altlarını çiziniz.
b)Öznelerini gösteriniz.
c)Özneleri bulmak için hangi sorulara baş vurulmalı? Deneyiniz. Buluşunuz doğru mu?
ZARF-FİİLLER
- Fiilden türemiş zarflardır. Zarf-fiiller, fiillerin zarf şekillerini yaparlar.Zarf-fiiller isim ve fiil çekim eklerini almazlar.
- Cümlede zarf olarak kullanılan zarf-fiillerin bazıları devamlılık, zaman, sebep bildirme gibi görevler üstlenirler.
- Asıl görevleri hareketin şeklini ve durumunu anlatmaktır.
Zarf-fiiller,birleşik fiiller de yaparlar : arayıp durmak , yazadurmak, gezekoymak, görüvermek.
- Ali eve gelip çıktı.
- Dün teyzeme yürüyerek gittim.
- Pazara giderken arkadaşımı gördüm.
- Karşılık beklemeksizin iyilik yapıyoruz.
- Arkadaşın gelinceye kadar çalış
Zarf-fiilleri, fiil kök ve gövdelerine zarf-fiil ekleri getirerek yaparız. Bu ekler şunlardır:
a)-a,-e: gül-e oyna-y-a, düş-e kalk-a, koş-a koş-a.
b)-ı, -i ,-u, -ü: Bu ekleri yalnız birleşik fiil yapmakta kullanıyoruz.at-ı vermek, ol-u vermek, ölü-vermek.
c)-ıp, -ip, -up, -üp:at-ıp, gül-üp, iç-ip, oku-y-up.
ç)-arak, -erek: oyna-y-arak, sevin-erek. Zarf-fiiller ek almazlar.Bu yüzden gelerek-ten, giderek-ten gibi kullanışlar yanlıştır.
d)-ınca, -ince ,-unca, -ünce:Hareket hali yanında zaman fonksiyonu da vardır. gör- ünce, sev-ince, otur-unca, ağla-y-ınca.
e)-alı, -eli:Devamlılık ifade eder: gid-eli, görme-y-eli,otur-alı.
f)-madan, -meden:Olumsuzluk manası vardır:oku-madan, bak-madan,
g)-ken: i- fiilinin zarf-fiil ekidir. (i-ken).Diğer fiillerle i- fiili yardımı ile birleşir :okur-ken (okur iken), yazmaz-ken (yazmaz iken), gülüyor-ken .
Kalınlık – incelik uyumu aranmaz.
ğ)-dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe ,-tıkça, -tikçe, -tukça, -tükçe: git-tikçe,otur-dukça, görün-dükçe, susa-dıkça.
Zarf- fiil grubu cümlede zarf tümleci görevinde kullanılır.
- Pembe hayaller kura kura uyudu.
zart tümleci
Hal ekiyle çekimlenmiş bazı sıfat fiiler cümlede zarf- fiil görevinde kullanılır.
- Konferans başladığında salon sessizliğe gömüldü.
ÖRNEK CÜMLE VE METİNLER
ÖRNEK
Eski Kâhta’yı aşıp Malatya köylerini gezmeye ve bir sonraki durağımız olan Harput’a ulaşmaya çalışacağız. Sadece kuzeye gitmeye dikkat ediyor, kafa karıştırıcı bir dönemece gelmedikçe durup rotayı kontrol etmiyoruz. Doğuda illeri birbirine bağlayan asfalt yollar o kadar iyi ki sert dönemeçli yollarda kıvrıla kıvrıla ilerlerken lunaparktaki çocuklar gibi eğleniyoruz. Buralara kadar gelip de vadilerin kıyısından bile geçmeyen binlerce turistten biri olmadığımız için çok şanslı hissediyoruz kendimizi. Yalnızca Himalaya köyleri ya da Moğolistan steplerinde görülebilecek bu manzaraya ulaşmak için aslında tek yapılması gereken şey, çantanıza biraz merak doldurup yola çıkıvermek.
- Parçada geçen “gezmeye, ulaşmaya, gitmeye, ulaşmak, yapılması, çıkıvermek” sözcükleri, fiil kök ve gövdelerine isim-fiil eklerinin gelmesi ile oluştuğu için isim-fiildir.
- Parçada geçen “bağlayan, olmadığımız, görülebilecek” sözcükleri, fiil kök ve gövdelerine sıfat-fiil eklerinin gelmesi ile oluştuğu için isim-fiildir.
- Parçada geçen “aşıp, gelmedikçe, durup, kıvrıla kıvrıla, ilerlerken, gelip, doldurup” sözcükleri, fiil kök ve gövdelerine zarf-fiil eklerinin gelmesi ile oluştuğu için isim-fiildir.
1.Ben yeryüzünde bulunmaktan, otlara, sulara, ağaçlara, adamlara bakmaktan hoşlanırım.
Yukarıdaki cümlede yer alan ad eylem öbeklerini bulunuz. Cümle içindeki işlevini belirtiniz.
2.Uçaktan Orhan’ın çıkacağını sandılar; çünkü onların bekledikleri oydu.
Sıfat-fiil öbeklerini bulunuz. İşlevlerini belirtiniz .
3. Karşı camide ikindi ezanı okunurken, bana bir ilham geldi; gülünç olmayı göze alarak hükumet doktoruna bir tezkere yazdım, bana evindeki kaynamış sudan göndermesini rica etti.
Fiilimsileri bulunuz. İşlevlerini belirtiniz
Uyumayacaksın
Memleketin hali
Seni seslerle uyandıracak
Oturup yazacaksın.
Çünkü sen artık o sen değilsin
Sen şimdi ıssız bir telgrafhane gibisin.
Durmadan sesler alacak
Sesler vereceksin.
Fiilimsileri bulunuz
Nereden bakarsak bakalım toplumu oluşturan bireylerle bir duygu alışverişimiz vardır. Bu nedenle yollayacağımız her ileti onlara da uygun gelmeli.
Bu cümlede aşağıdakilerden hangisine örnek gösterilemez?
A) Bileşik zamanlı fiil
B) İsim —fiil
C) Sıfat—fiil
D)Zarf—fiil
E) Basit zamanlı fiil
İLGİLİ İÇERİK
10.SINIF FİİLİMSİLER (EYLEMSİLER) SLAYTI
