Zaman
Olayların başlaması ile bitmesi arasındaki sürece denir.
Hikâyenin kahramanı kişi veya kişilerin etrafında dönen olaylar belirli zaman dilimleri içerisinde geçer. Yazar, olayı hikâye ederken zaman kavramını çok iyi kullanmalı, olayın akışını engellemeyecek şekilde ifade etmelidir.
Roman ve hikâyede iki farklı zaman söz konusudur. Bunlar; “olay zamanı” ve “anlatma zamanı”dır. Tiyatroda ise sadece “gösterme zamanı” vardır.
Olay zamanı: Öyküleyici anlatımda olayların başlama noktası ile bitiş noktası arasında geçen zamana denir. Olay zamanı, her zaman kronolojik değildir, düz bir çizgi hâlinde seyretmeyebilir. Bazen hâlden geçmişe dönülebilir veya hâlden geleceğe sıçranabilir. Olaylar iç içe geçen zamanlarda aktarılabilir. Zaman akışında boşluklar olabilir. Yani zamanın akışında atlamalar, özetlemeler veya genişletmeler yapılabilir. Özellikle kahramanların hayatında fazla önem taşımayan zaman dilimleri kısaca özetlenebilir ya da atlanabilir. Klasik romanlarda olay zamanı daha çok “dün-bugün-yarın" şeklinde düz bir çizgi hâlinde gelişir. Büyük zaman dilimlerini kapsayabilir. Olay zamanı, modern romanda ise daha karmaşık, daha kompleks ve daha kısadır. Böyle romanlarda olay örgüsü, hatırlama ve bilince dayanılarak sık sık geri dönüşlerle genişletilebilir. Anlatıcı, olay zamanını kimi zaman çok açık biçimde belirtirken, kimi zaman da birtakım ipuçları yoluyla sezdirir. Masallardaki olay zamanı bütünüyle gerçek dışı ve hayalidir. Destan, menkıbe, efsane, halk hikâyesi ve romanlarda olay zamanı, masala göre gerçeğe daha yakındır. Modern hikâye ve romanda ise olay zamanı gerçeğe çok yakındır.
Anlatma zamanı Öyküleyici anlatımda olayların, anlatıcı tarafından görülüp, öğrenilip, yaşanıp, idrak edildikten sonra, kendi tercih ve imkânlarına göre okuyucuya nakledildiği zamandır. Roman, hikâye, masal gibi türlerde “olay zamanı”, olayların “oluş” zamanını; “anlatma zamanı” ise bu olayların “yazılış” veya “söyleniş” zamanını ifade eder. Anlatma zamanı, bütünüyle anlatıcıya bağlıdır ve onun anlatma eylemiyle ilgilidir. Olay zamanı ise kahramanlara bağlıdır ve olay örgüsü ile ilgilidir. Tiyatro ise tek bir zaman üzerine kuruludur. Tiyatroda “anlatma zamanı” söz konusu değildir. Çünkü tiyatroda anlatma değil, olayı canlı olarak sahnede gösterme söz konusudur.
“Tatilde arkadaşlarla Uludağ’ın zirvesine çıktık.”
cümlesinde “olay zamanı” tatildir. Olay tatilde gerçekleşmiştir. Olayın, anlatma zamanı ise olayı yaşayanın, bu cümleyi söylediği veya yazdığı zamandır.
Mekân (Yer)
Anlatmaya bağlı edebî metinlerde ele alınan olay belli bir yerde (mekânda) geçer. Olayın daha iyi anlaşılabilmesi için yer ya da çevre, betimlemelerle tanıtılır. Dolayısıyla öyküleyici anlatımda betimleyici anlatımdan da yararlanılır. Özellikle kişi ve yer tanıtımlarında betimlemeler öne çıkar.
Mekân, eserde yaşanan olayların sahnesidir. Mekânın ayrıntılı bir tasviri bize, o mekânda yaşayan kişilerin karakteri, sosyal ve kültürel kimliği ile ilgili pek çok ipucu verir. Mekân; eserin konusu, şahıs kadrosu, olay zamanının anlatımı hususlarında önemli bir belirleyicidir. Tiyatro metinlerinde ise mekân, genel hatlarıyla, sahne başlarında ve parantez içinde verilir. Çünkü tiyatro sahnelenir.
