KUTADGU BİLİG
- Mesnevi tarzında yazılmış ilk eser, ilk didaktik şiir örneğimiz ve aruzla yazılan ilk eserimizdir.
- 1069 yılında Balasagunlu Yusuf tarafından yazılmıştır. Karahan Hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a sunulmuş olan eser Buğra Han tarafından çok beğenilerek yazarına da sarayda "Has Haciplik" görevi verilmiştir. Bu nedenle Kutadgu Bilig'in yazarı kaynaklarda daha çok Yusuf Has Hâcip diye geçmektedir.
- Eser manzum olup Şehname vezni olarak bilinen “fe’ûlün / fe 'ûlün /fe 'ûlün /fe 'ÛV' kalıbıyla yazılmıştır.
- Mesnevi biçiminde yazılmış olan eserin sonunda 124 beyitlik üç kaside ile mesnevi içinde yeri geldikçe söylenmiş ayrıca 173 dörtlük bulunmaktadır. Anılan ek manzumelerle birlikte Kutadgu Bilig'in tamamı 6645 beyittir. Mesneviye sonradan eklendiği düşünülen 77 beyitlik" manzum mukaddime ise bu sayının dışındadır.
- Eserin mesnevi olması ve Şehname vezniyle yazılması İran (Fars) edebiyatından etkilendiğini göstermektedir. Öte yandan, Yusuf Has Hâcip'in esere eklediği dörtlükler Kutadgu Bilig'i bir yandan da İslâmiyet öncesi dönemin Türk şiir geleneğine bağlamaktadır. Halk şiiri nazım şekli maniye benzeyen söz konusu dörtlüklerin maniden ayrıldıkları yan daha çok vezin bakımındandır. Ayrıca, yarım kafiyelerin yanı sıra cinaslı kafiyelerle aliterasyonların zenginliği de mesnevide eski Türk şiir geleneğinin sürdürüldüğünü kanıtlamaktadır.
- Kutadgu Bilig, Karahanlı Dönemi Türkçesi olan Hakaniye Lehçesi ile yazılmıştır.
- Sayıları fazla olmamakla birlikte Arapça ve Farsça kelimelerin de kullanıldığı eserde, Türkçe aruza uydurulurken güçlük çekilmiş, bu nedenle de çok sayıda imale yapılmıştır. Bu sorundan kaynaklanan söyleyiş pürüzlerinden dolayı kimi Avrupalı Doğu Bilimciler (mesela Vambery) yanılarak, önce eserin on birli hece vezniyle yazıldığını sanmışlardır.
- Kutadgu Bilig, düşünce yanı ağır basan, öğretici bir eserdir. Gerek dil, gerekse tarih, sosyoloji ve düşünce tarihi yönünden değerli bir belge niteliğindeki mesnevi, yazıldığı dönemin insanına ve devlet adamlarına, doğru yolu göstermek, yöneticilikle ilgili bilgi vermek amacıyla yazılmıştır. Karahanlı Dönemi Türk aydınlarının dünya görüşünü, duyuş ve düşünüş tarzlarını, kültür düzeylerini tanıtan eser, içerisindeki birçok görüşün günümüzde de geçerli olduğu önemli bir öğüt kitabıdır.
- “Saadet(Mutluluk) Veren Bilgi” anlamına gelen Kutadgu Bilig, adından da anlaşılacağı gibi, insana hem dünyada hem de ahirette mutlu olma yolunu göstermek amacıyla yazılmıştır.
- Öte yandan eser, devlet yönetimiyle ilgili görüşlere yer verdiği için İslami Dönem Türk Edebiyatıınn “siyasetname" türü eserlerinin ilk örneklerindendir.
- Mesnevinin biri mensur, öteki manzum iki mukaddimesi, yani ön sözü vardır. Esere daha sonra eklendiği sanılan bu mukaddimelerden 77 beyitlik manzum olanında Yusuf Has Hâcib ve eserin konusu hakkında bilgi verilmiştir. Söz konusu ön sözü, mesnevilerin klasik düzeni gereği Allah'ın, Peygamber'in, Dört Halife'nin övüldükleri bölümle, hükümdar Buğra Han'ın övgüsü izler.
- Kutadgu Bilig'in bilinen üç yazma nüshası vardır. Bunlar:
- Viyana nüshası: Uygur harfleriyle 1439'da Herat'ta yazılmış olan bu nüshayı Hammer İstanbul'da bulmuş ve Viyana Genel Kitaplığı'na hediye etmiştir.
- Kahire nüshası: Arap harfleriyle yazılmış olan bu nüsha Kahire'de bulunmuştur. Yazmanın kopya tarihi bilinmemektedir.
- Fergana nüshası: Bu nüsha da Arap harfleriyle yazılmış olup 1914'te Zeki Velidi Togan tarafından Fergana'da ele geçmiştir. Başından birkaç yaprak eksik olan yazma Kahire nüshasına göre daha hacimlidir. Her üç nüsha da 1942 ve 1943 yıllarında Türk Dil Kurumu tarafından tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır.
- Kutadgu Bilig dört esas üzerine tanzim edilmiştir:
- Doğru kamın (koni tör'ı): Küntogdı (hükümdar),
- Saadet (kut): Aytoldı (vezir),
- Akıl (ukuş): Ögdülmiş (vezirin oğlu),
- Kanaat ve akıbeti: Odgurmış (zâhid) tarafından temsil edilmektedir.
Kutadgu Bilig eserinden bir bölüm:
"Kitabıma, okuyana mutluluk getirsin, ona doğru yolu getirsin diye Kutadgu Bilig adını koydum. Ben sözlerimi söyledim, düşüncelerimi yazdım. Bu kitap her iki dünya için de doğruyu gösteren bir rehberdir, yardımcı bir eldir. Dosdoğru bir söz söyleyeyim size: Her iki dünyayı da devletle elinde tutabilecek kişiden daha mutlu kimse yoktur. Önce Küntogdı'yı tanıtayım. O hükümdardır, doğru yasayı (töre)temsil eder. Aytoldı ’yla mutluluk güneşi doğar, o da mutluluğun temsilcisidir. Öğdülmiş aklı, Odgurmış akıbeti temsil eder. Ben sözlerimi bu dört değer: doğru yasa, mutluluk, akıl, akıbet)üzerine kurdum. Okuduğunda anlayacaksın, dikkat et. ”
ESERİN ÖZETİ
Aytoldı’nın oğlu Ögdülmiş büyümüş, hükümdarın itibarını kazanarak babasının yerine vezir olmuştur. Şair, bu âlim veziri hükümdarın yardımcısı olarak kişisel düşünce ve hareketlerinde de sahneye çıkarmaktadır. Ona devletin en yüksek kurumlan hakkında konuşmak fırsatını da vermektedir. Eserde sırası ile hükümdar, vezir, kumandan, hâcib, mabeyinci, sefir, sır kâtibi, hazinedar, aşçıbaşı, şarâbdâr makamları ve bunları işgal eden şahısların vasıf ve vazifeleri ayrı ayrı anlatılmaktadır.
Hükümdar, vezir ve diğer memurlar şairin tasvir ettiği ideal bir durumda maddî ve manevî hayatı her Bakımdan tanzim edilmiş bulunmakta ve hükümdara dua etmektedir. Hükümdar ilerisini düşünerek Ögdülmiş gibi birini arıyor ve bununla müellif bütün zevkleri ile birlikte, dünyadan yüz çeviren aşırı bir zahit zümresinin ortaya çıkmasını sağlıyor.
Hükümdar, Zahit Odgurmış’a, Vezir Ögdülmüş vasıtasıyla bir mektup gönderiyor. Ögdülmiş ile Odgurmış dünya ve âhiret meselelerinden konuşuyorlar. Bu konuşmalardan sonra Zahit tereddüt ediyor. Kendisinde; dünyada Müslümanlara hizmet etmekle ukbâyı (âhiret'ı) kazanmak fikri doğuyor. Fakat dünyanın ağır basan kusurları karşısında niyetinden vazgeçiyor. Hükümdarın ikinci mektubu üzerine şehre, insanlar arasına dönmeye razı oluyor. Ögdülmiş kendisine lâzım olan bazı bilgileri veriyor. Fakat Zahit, dünya sevgisini gönülden çıkarmadan, ona Allah sevgisini sokmanın mümkün olmadığını ileri sürerek şehre gelmekten vazgeçiyor. Hükümdar, kendisini görmek için Zahit’in ayağına kadar geleceğini söyleyince Zahit, hükümdarın yanına gidiyor. Hükümdarla konuşurlar. Zahit, en çok ömrün kısalığından ve ölümden bahseder. Hükümdar bu sözlerin tesiri altında kalarak dünyanın hiçliğini ve bu kadar yükü yüklenmenin manasız olduğunu düşünür.
Ögdülmiş hükümdara, vazifesinin Allah tarafından verildiğini ve yeise kapılmamasını söyleyerek onu iyilik yapmaya teşvik ediyor. Ögdülmiş ihtiyarlamaktadır. Tövbe etmek ve gönlünü temizlemek lüzumunu duymakta, Zahit ile konuşmak istemektedir. Odgurmış’ın hastalanması üzerine Ögdülmiş çağrılıyor. Odgurmış hastalık hakkında bir rüya görmüştür. Her ikisi bu rüyayı farklı tabir etmişlerdir. Odgurmış tekrar kendi görüşünü hülasa ediyor. Ögdülmüş hükümdarın da izni ile Zahit’in yanına gelmiştir. Fakat o çoktan ölmüştür. Bu durumda Ögdülmiş üzülmüş ve Zahit için matem tutmuş, yasına hükümdar da iştirak etmiştir. Şair, en sonunda esere dönüyor.
Bunun yazılış sebebini ve önemini belirttikten sonra sözlerini duâ ile bitiriyor.
Anlayışa, bilgiye tercüman olan dildir
İnsanı aydınlatan açık ve anlaşılır dilin değerini bil.
İnsanı dil değerlendirir, insan onunla mutluluk bulur
İnsanı dil ucuzlatır ve dil yüzünden insanın başı gider.
Ağzından uygunsuz bir söz kaçırma;
Dilinle taş atıp başını kırma!
Çoğu faydasızdır, iyisi özdür;
Söz asıl bilerek söylenen sözdür.
KUTADGU BİLİG’TEN ÖĞÜTLER
- Alacağın şeylerin fiyatını bilmelisin ki soyulmayasın.
- İyi davranış için doğruluk gerekir, böyle bulunabilir sevin
- Akıllı kişi ne derse güzel söyler, onu dinle; çünkü akıllı kişi kişilerin başıdır.
- Akıllı kişi vefalıdır, bütün insanlara uygun davranır.
- Pis huylu kaba kişiler söz verseler dahi, sözden dönen kişilerdir.
- Çok akıllı olup çok bilmeli, akıllı kişileri örnek alıp onlardan bilgi öğrenilmeli.
- Akıllı kişi kötü işe katılmaz; bilgili kişidir sağlam ve dürüst olan Rahata erdim diye sevinme, rahatından sonra başına zahmet gelir bekle.
- Mertlik yolu bellidir, emeğin hakkını vermelidir.
- İnsanların emeğinin hakkı hizmetine denk ödenmelidir.
- Kişi doğru insanlara verdiği emeğinin karşılığını alır.
- İnsanlar ölümlüdür, geride sadece isimleri kalır.
- Dünyanın gidişi budur, her zaman pintiler kötülenir cömertler övülür.
- Sen her zaman kaybetmeden sağdık ve uyumlu yaşadın, doğruluk ile yürüdün.
- Kendini doğru yola koy kötü yoldan kaçın ibatenin yap kulluğunu bil.
- Ben aklım ve bilgimle herkesi ikna ederim.
- Akraban yoksa dosta git, o sana iyi akraba olur.
- Bana yardım et ve fakirleri koru, hep iyilik yap.
- Düşmanın atı bile tanktır, düşmandan menfaat bile bekleme.
- Kendi evlatların için yıpratırsın, yüzersin; ama onlar bunu bilmezler.
- Düşmanla iş birliği etme düşmanla iş birliği edersen, sana yararı yoktur.
İLGİLİ İÇERİK
- Önceki
- Sonraki >>
