REGÂİBİYYE

Regaib kandilinde okunmak üzere yazılıp bestelenmiş manzumelere verilen ad.

Hz. Peygamber'in ana rahmine düştüğü kabul edilen receb ayının ilk cuma gecesi, bilhassa Türk-İslâm kültüründe cami ve tekkelerde özel programlarla Regaib kan­dili olarak kutlanmaktadır. Bu vesileyle mevlid türüne benzeyen manzumeler yazılmış, bunların bir kısmı kandil gecesi okunmak üzere bestelenmiştir. Bu manzumelerde Resûl-i Ekrem'in anne ve babasının birbi­rine lâyık temiz gençler oluşu, ahlâkî özel­likleri, evlenmeleri ve Hz. Peygamber'in ana rahmine düşmesinin kâinat için büyük bir rahmet olduğu anlatılmaktadır.

Regâibiyyelerde daha çok mesnevi na­zım şeklinin kullanıldığı, bazılarında ise kı­ta, ilâhi, gazel ve kaside gibi şekillerin ter­cih edildiği görülmektedir. İlk regâibiyyenin, mi'râciyyenin yazılıp bestelenmesinde olduğu gibi (bk. Mİ'RÂCİYYE) Üsküdar Doğancılar'daki Nasûhî Tekkesi'nde Hâşim Baba'nın (ö. 1197/1783) Nâyî Osman Dede ile (ö. 1142/1729) dergâhın şeyhi Ali Alâeddin Efendi'nin (ö. 1 165/1752) bulundu­ğu bir sohbette mevlid ve mi'râciyye gibi bir regâibiyyenin de yazılıp Regaib kan­dillerinde okunması temennisinden doğ­duğu nakledilir. Rivayete göre bu vazife orada bulunan Selâhaddin Uşşâki'ye (ö. 1197/1783) verilmiş, o da kısa zamanda içinde bir mi'râciyyenin yer aldığı Matlau'l-fecr adlı 213 beyitlik mesnevisini kaleme alarak o toplantıda bulunanların katıldığı bir mecliste okumuş ve onların takdirini kazanmıştır. Ancak bu rivayet doğru olmamalıdır. Zira Nâyî Osman De­de vefat ettiğinde Hâşim Baba henüz on bir yaşındadır. Öte yandan Selâhaddin Uşşâki'nin Cemâleddin Uşşâki'ye Nâyî Os­man Dede'nin vefatından çok sonra 1154 (1741) yılında intisap ettiği bilinmektedir. Dolayısıyla bu üç kişinin bir mecliste bir araya gelmeleri mümkün görünmemek­tedir. Bu rivayeti mi'râciyyenin bestelen­mesinden çok sonra Ali Alâeddin Efen­di'nin zamanında mi'râciyyenin bestelenmesindeki talebe benzer bir arzu üzerine Salâhî'nin kaleme aldığı şeklinde anlamak gerekmektedir. Nitekim Hüseyin Vassâf da bu kanaattedir {Sefine, IV, 72). Matlau'l-fecr'i yayımlayan Mehmet Akkuş, bazı de­lillere dayanarak eserin 1142-116S (1729-1752) yıllan arasında yazılmış olduğu tah­mininde bulunmaktadır. Selâhaddin Uşşâ­ki daha sonra eserini Rakimetü'l-'acâ'ib fi leyleti'r-Reğâ'ib adıyla Arapçaya (195 beyit), Destançe-i 'Acaib der Leyle-i Reğâ'ib adıyla Farsçaya (197 beyit) çevir­miştir. Mesnevide yer alan, "Hikmet ile bu leâlî-i izâm / Bulmamış bu ana dek silk-i nizâm // Galiba te'hîr ile ol girdgâr / Et­mek istermiş fakîri hissedar" beyitleri tü­rün ilk örneğinin Salâhî Efendi tarafından ortaya konduğunu göstermektedir.

Matlau'l-fecr'in Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi'ndeki nüshasında yer alan (Muzaffer Ozak, nr. II/7, vr. 193"), "Tuhfe-i zeyn-i makam eden edîb / La'lîzâde ola makbûl-i habîb" beytine göre eser La'lîzâde adlı bir kişi tarafından bestelen­miştir. Bu kişinin aynı devirde yaşamış sûfî müellif La'lîzâde Abdülbâki Efendi ola­bileceği akla gelmekteyse de onun bestekârlık yönünün bilinmemesi bu ihtimali zayıflatmaktadır.'Bazı araştırmacılar, ese­rin Müstakimzâde'nin Mecmûa-i İlâhiyyât'ında Eyüp türbedarı olarak kaydedilen (Sağman, s. 211) Na'lîzâde İbrahim (ö. 1180/1766) tarafından bestelendiğini be­lirtmişlerdir (Özcan, s. 42-43). Eserin yeni tesbit edilen ve Uşşâki'nin şeyhlik yaptığı Tâhir Ağa Tekkesi'nden Süleymaniye Kütüphanesi'ne intikal eden nüshasında (nr. 304/1) son beytin, "Tuhfe-i zeyn-i makam eden edîb / Na'lîzâde ola makbûl-i habîb" şeklinde oluşu bu görüşü desteklemekte­dir. Öte yandan bu nüshanın "Hatime vü Tesmiye" bölümündeki, "Nazma bâis Şeyh İbrâhîm'i hak / Bahr-i lutf-i rahmetine ede gark" beyti (vr. 1 l^b) eserin yazılmasına se­bep olan kişinin Şeyh İbrahim isimli bir zat olduğunu göstermektedir. Muzaffer Ozak nüshasında beyitlerin kenarına ma­kamların adları yazılmıştır. Meselâ ilk altı beytin kenarında uşşak uşşak, acem, araz­bar, tâhir ve uşşak gibi makam adlarının kaydedilmiş olması eserin mûsiki yapısı hakkında bir fikir vermektedir. Arif Süley­man da (ö. 1183/1769) 127 beyitlik Farsça bir regâibiyye kaleme almıştır. Süleymani­ye Kütüphanesi'nde bir yazmasının (Damad İbrahim Paşa, nr. 411) sonundaki, "Şod bihamdillâh tamâm in sâniha / Rûh-i pâk-i Mustafâ râ Fatiha" beytinde geçen "sâniha" kelimesi, kütüphane katalogları­na eserin diğer nüshalarının bu isimle gir­mesine sebep olmuş görünmektedir (Sü­leymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3585).

Türkçe ikinci regâibiyye Edirne Müftü­sü Fevzi Efendi'ye aittir. Müellif Envârü'l-kevûkib fî leyleti'r-Regâib adlı bu man­zumesini 1898 yılında kaleme almıştır. Ta­mamı 126 beyitten meydana gelen mazumede dokuz beyitlik girişten sonra regaib konusu dört fasıl halinde anlatılmış­tır. "Rahm-i pâke geldi çün hayrü'l-enâm / Gönlümüzden açılıp cümle gamam / Ede mevlâ bizleri şâd ü bekam / Diyelim gel es-salâtü ve's-selâm" kıtasıyla birbirine bağ­lanan fasılların sonunda yirmi bir beyitlik bir münâcât hanesi yer almış, burada ese­rin telif tarihiyle yazarın adı zikredilmiştir. Regaib kandilinde okunması için ilk defa bir manzume kaleme aldığını söyleyen Fev­zi Efendi'nin Selâhaddin Uşşâki'nin eserin­den haberdar olmadığı anlaşılmaktadır. Bu regâibiyyelerin dışında son devirde bazı şa­irler de regaib konusunda şiirler yazmış­lardır. Üsküdarlı Sâfî'nin "Leyle-i Regaib" adlı şiiriyle Receb Vahyî'nin na't özelliğin­deki dörtlüğü ve Kemâlî Efendi'nin on üç beyitlik na'tı bunların en bilinenleridir. Re­gaib kandili tekkelerde özel meclisler ter­tip edilerek ihya edilmiş, bu esnada oku­nan ilâhilerin bir kısmı Türk dinî mûsikisi literatüründe receb ilâhileri adıyla anılmış­tır. Ayrıca tevşîh ve na'tlar yanında Hz. Peygamber'i konu alan çeşitli ilâhiler de bu toplantılarda okunmuştur.

BİBLİYOGRAFYA :

Müstakimzâde, Mecmûa-i llâhiyyât, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3397, vr. 39'; Mehmed Fevzi Efendi, Enuârü'l-keuâkib fi leyleti'r-Regâib, İstanbul, ts., s. 1; Hüseyin Vassâf, Sefine, IV, 72, 432; Nuri özcan, On Sekizinci Asırda Os­manlılarda Dini Mûsikî (doktora tezi, 1982), MCİ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 42-43; Mustafa Uzun, Dinî Edebiyatımızın Son Temsilcilerinden Mehmed Fevzi Efendice Dinî Mesnevileri, İstanbul 1996, s. 34-36, 109-120; a.mlf., "Arif Süleyman", DİA, III, 370; Mehmet Akkuş, Abdullah Salâhaddin-i Uşşakî (Salahİ)'nin Hayatı ve Eserleri, İs­tanbul 1998, s. 167-170; a.mlf., "İslâmî Türk Edebiyatında Regâibiyye", İlim ve Sanat, sy. 6, Ankara 1986, s. 88-90; a.mlf., "Edebiyatımız­da Regâibiyye ve Salâhî'nin Matlau'l-Fecr'i", AÜİFD, XXXII (1992), s. 129-153; Şengül Sağ­man, Müstakimzâde'nin "Mecmûa-i llâhiyyât" Adlı Güfte Mecmuası (yüksek lisans tezi, 2001), Mü Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 211; Hacer Aktaş, Osmanlı 'da Mübarek Gün ve Gecelerde Mu­sikî (yüksek lisans tezi, 2006), MÜ Sosyal Bi­limler Enstitüsü, s. 61-63; Pakalın, II, 365; III, 22.

Mustafa Uzun, DİA, CİLT: 34