1. AÇIKLAYICI ANLATIM BİÇİMİ ve ÖRNEKLERİ
Bilgilendirme amacıyla yazılan fikir yazılarında ve bilimsel eserlerde (ansiklopediler, ders kitapları, bilimsel yazılar... vb.) kullanılan bir anlatım biçimidir. Bu tür yazılar bir konuda bilgi vermek; bir konuyu öğretmek amacı güder. Açıklama, günlük yaşamda herkesin başvurduğu yaygın bir anlatım biçimidir. Okullarda yöneticilerin tüzüklere ve yönetmeliklere dayanarak yaptıkları konuşmalar; derslerde öğretmenlerin yönelttikleri sorulara öğrencilerin verdiği cevaplar; subayların erlerini, ustaların çıraklarını yetiştirmek için yaptıkları tanımlamalar, verdikleri bilgiler birer açıklamadır. Birçok kimsenin sorduğu “Niçin? “Nasıl?”, “Neden?” gibi sorular açıklama ile karşılanabilir. Bu nedenle açıklama, genellikle “bir konuyu aydınlatma, gün ışığına çıkarma” amacıyla kullanılır. Yani açıklama, üze rinde durulan konuyla ilgili bir sorunun cevabı niteliği taşır.
Örneğin;
*Toplumsal kalkınmada eğitimin rolü nedir, nasıldır?
*Klasizim Türk edebiyatında hangi dönemde etkili olmuştur?
*Edebiyatımızda tiyatro ne zaman batılı bir özellik kazanmıştır?
* Uzay çalışmaların teknolojideki gelişmelere katkısı var mıdır?
*Sanat sevgisi nasıl geliştirilebilir?
*Gelir düzeyi düşük toplumlarda eğitimin özellikleri nelerdir?
*Toplumsal şiir ile bireysel şiirin ayrıldığı noktalar nelerdir?
*Lirik şiirde şair, hangi duygu/an ön plana çıkarır?
Bu gibi konularda yazma çalışmaları açıklayıcı anlatım ile yapılır. Bir atasözünün ya da özdeyişin genişletilmesi; edebiyat, sanat, dil... vb. alanlarda bir sorunun açıklanması; bir sözcüğün, bir terimin tanımlanması gibi yazma çalışmaları hep açıklamaya dayalıdır. Bu anlatım biçiminde amaç “bilgilendirme”, “öğretme” olduğundan düşünceyi geliştirebilmek daha etkili kılmak için “tanımlama, karşılaştırma, neden ve kanıt gösterme, tanık gösterme, örnekleme” gibi açıklama yöntemlerine başvurulur.
Açıklamanın iki ayrı türü vardır: Birincisi her tür kişi sellikten sıyrılmış, nesnel bir tutumla, bilimsel bir dille gerçekleştirilir. İkincisi ise kişisel bir yaklaşımla gerçekleştirilir; yani özneldir. Bu yol makale, fıkra, deneme, sohbet gibi düşünce yazılarında kullanılır.
Örnek: 1
MÖ. VI. yüzyılda başlayıp yüzyılımızın başına dek etkisini yoğun biçimde sürdüren türler arasında tiyatro, felsefe ve tarih vardır. İlkçağ tiyatrosu tragedya ve komedya diye ikiye ayrılır. Tragedya, bağbozumu tanrısı Dionysos adına düzenlenen törenlerden doğmuştur. Tragedyanın amacı seyircide korku ve acıma duygusu uyandırmaktır. Bu da gerilimlerle sağlanır. Oyunun sonunda ise her şey cüzüme kavuşur.
Bu parçada tiyatro, tarih ve felsefenin ortaya çık tragedyanın hemen bütün özellikleri bilgilendirmeye ‘ açıklayıcı bir yöntemle, anlatılmıştır.
Örnek: 2
Herkes her şey olamaz. Nasıl iyi asker olmak için disiplin, iyi öğretmen olmak için bilgi iyi tüccar olmak için para yeterli değilse, nasıl bütün mesleklerin, kendilerine göre birazı doğuştan gelme, çoğu da sonradan öğrenilen incelikleri varsa politikacıların da rasgele, herkesin beceremeyeceği yönleri vardır. Bunları becerebilen kimse ‘ on binlerce kişinin karşısına çıkıp nutuk söyleyebiliyor, on binlerce kişinin elini sıkabiliyor, çömelip ayran içebiliyor…
Bu parçada politikacıda bulunan ve bulunması gereken özellikler açıklanmıştır.
Örnek: 3
Üzüm, botanikte asmagiller (vitaceae) olarak isimlendirilen bitkinin meyvesidir En fazla bilinen ve tüketilen türü ise "vıtis vinifera’dır. Üzüm, içeriğinde bulunan çok miktardaki şekerden dolayı kalorideğeri fazla olan bir gıda maddesidir. Çeşitli mineral maddelerden ve vitaminlerden yana zengin olan üzümün, insan sağlığı açısından birçok faydası çeşitli bilimsel çalışmalar ışığında ortaya konmuştur Özellikle, kalori değerinden dolayı üzüm hem fiziksel hem de zihinsel çalışmalarda bulunan insanlar için çok değerli bir gıda maddesidir. Üzüm tüketimine bağlı olarak bağışıklık sistemi güçlenmekte, böbreklere ve karaciğere yüklenmiş olan fonksiyonların gerçekleşmesi kolaylaşmakta, karaciğer hastalıkları ve kansızlığın tedavisi söz konusu olabilmektedir.
Bu metinde açıklayıcı anlatımın özellikleri vardır. Bu paragrafta üzümün kökeni, içeriği, sağlık açısından yararları üzerinde durulmuştur. Amaç bilgi vermek olduğundan yalın bir dille yazılmış, öznel yargılardan kaçınılmıştır.
Örnek: 4
Hindistan cevizi, tropikal iklime sahip, bol güneşli, nem oranı yüksek bölgelerde ve kumlu topraklarda yaygın olarak yetişir. İngilizcede “Coconut palm” olarak isimlendirilen Hindistan cevizi ağacının ticari türlerinin boyları 2730 metreye ulaşabilmektedir. Ağacın telek tüyü şeklindeki yapraklarının uzunluğu, 60-90 cm civarındadır. Bazı araştırmacılara göre Hindistan cevizinin ana vatanı Güneydoğu Asya'dır. Bazı araştırmacılar ise Hindistan cevizinin ana vatanının Amerika’nın kuzeybatısı olduğu görüşündedir. Hindistan cevizi, Arecaceae familyasının Cocos nucifera L. türüne giren bitkinin meyvelerine verilen isimdir. Hindistan cevizi ağaçları 5-6 yıllık olunca meyve vermeye başlar. Ortalama 12-13 yılda en verimli hâle gelir. Meyveler 12 ayda olgunlaşır.
Bu metinde Hindistan cevizi ele alınmıştır. Öğreticilik ağır basmaktadır burada. Bu nedenle kısa ve yalın bir anlatım sergilenmiş, kişisel düşüncelere yer verilmemiş, bilimsel verilere ve konu ile ilgili terimlere başvurulmuştur. Bu, açıklama paragrafıdır.
Örnek: 5
Çocuk, son günlerde hep erken geliyordu okula. Oyunlara eskisi gibi katılmıyor, bir kenarda, arkadaşlarını izlemeyi yeğliyordu. O gün yine erkenden gelmişti. Bahçe kapısının yanındaki duvara dayanarak yolu gözlüyordu. Birden gözleri parladı, yolun ucundan arkadaşı görünmüştü. Hemen dışarı fırladı. Kızılderili gibi bağırarak oynamakta olan çocukların arasına karıştı. Sağa sola koşuyor, durarak birtakım hareketler yapıyordu. Yaklaşan arkadaşının çevresinde dolandı. Birisinin şapkasını yakalayıp havaya attı. Birden koşarak çocukları çil yavrusu gibi dağıttı.
Örnek:6
Tıpkı günümüzdeki gibi eski Mısırlılar da bu vadiye yerleşmişler. 500 yılı aşkın bir zaman süren uygarlıklarının kalıntıları olan görkemli anıtlar, tapınaklar ve mezarlar bugün ülkeye turist, dolayısıyla döviz getiriyor. Eski Mısırlılar Nil’in doğu yakasını “yerleşme bölgesi", batı yakasını "ölüler bölgesi" diye ayırmışlar. Firavun mezarlarının bulunduğu Krallar Vadisi batıda, Luksor kenti ile diğer yerleşim yerleri hep doğuda yer alıyor.
Örnek:7
İki ya da daha fazla cismin birbirine çarpması, çeşitli olayların doğmasına yol açar. Birbirine çarpan iki cismin meydana getireceği bu olaylar mekaniğin konusudur. Çarpışmanın doğurduğu olaylar mekaniğin en önemli ve en karmaşık bölümünü meydana getirir. Esnek cisimlerle esnek olmayan cisimlerin çarpışması arasında bir ayırım gözetmek gerekir. Esnek bir cisim, biçimi bozulduktan sonra kendiliğinden eski biçimini alan bir cisimdir. Esnek olmayan cisim ise çarpışmadan sonra eski biçimini almaz.
