(ö. 968/1561) eş-Şekâ'iku'n-numâniyye ve Miftâhussa'âde adlı eserleriyle tanınan Osmanlı âlimi.
eş-Şekü'iku'n-nu'mâniyye'de verdiği bilgiye göre 14 Rebîülevvel 901 (2 Aralık 1495) tarihinde Bursa'da doğdu. Babası Taşköprizâde nisbesiyle anılan Muslihuddin Mustafa Efendi'dir. İlk çocukluk yıllarını Bursa'da geçirdi; daha sonra Ankara'da Akmedrese müderrisi olan babasının yanına gitti, burada Kur'an'ı ezberledi. Babasının Üsküp'e tayin edilmesi dolayısıyla Bursa'ya döndü. Ardından babası onu ve kardeşi Nizâmeddin Mehmed'i İstanbul'a "Yetim" lakabıyla tanınan Alâeddin Efendi'nin yanına götürdü. Medresede sarf-nahiv okuduktan sonra, Bursa Molla Hüsrev Medresesi'nde müderrislik yapan amcası Kıvâmüddin Kasım Efendi'nin yanında kardeşiyle birlikte tahsiline devam etti, fakat kardeşi burada vefat etti. Ahmed Efendi, babasının Amasya Hüseyniye Medresesi'ne tayin edilmesi üzerine Amasya'ya giderek onun yanında öğrenimini sürdürdü. Dayısının yanı sıra Şeyhzâde Muhyiddin Mehmed Kocevî, Mahmûd b. Kadızâde-i Rûmî, Muhammed et-Tûnisî gibi âlimlerden ders aldı ve tahsilini tamamladı.
Taşköprizâde 931'de (1525), Dimetoka'daki Oruç Paşa Medresesi'nde müderrisliğe başladı; ertesi yıl İstanbul'da Hacı Hasan Medresesi'ne nakledildi. Babasının İstanbul'da vefat etmesinin (935/1529) ardından önce Üsküp Alaca İshak Bey (936/ 1530), daha sonra İstanbul Kalenderhâne (942/1536) medreselerine müderris tayin edildi. Müderrislikte giderek yükseldi ve Koca Mustafa Paşa, Sahn-ı Semân, Edirne Üç Şerefeli, Edirne Sultan Bayezid (951/ 1544) gibi önemli medreselerde müderrislik yaptı. 952'de (1545) Bursa kadılığıyla görevlendirildi: İki yıl sonra tekrar Sahn-ı Semân Medresesi'nde müderrislik yaptı ve 958'de (1551) İstanbul kadısı oldu. Ancak yakalandığı bir hastalık neticesinde görme duyusunu kaybedince görevinden ayrılmak zorunda kaldı. 30 Receb 968 (16 Nisan 1561) tarihinde İstanbul'da vefat etti; cenaze namazı Fâtih Camii'nde kılındıktan sonra Fâtih'te Âşık Paşa Camii'nin naziresinde bulunan Seyyid Velayet Türbesi yakınında defnedildi.
Kelâm, fıkıh, tefsir, ahlâk, mantık, biyografi, Arap dili ve edebiyatı, ilimler tarihi, tıp gibi değişik alanlarda çeşitli kitaplar yanında otuza yakın risale telif eden Taşköprizâde Ahmed Efendi eserlerini Arapça yazmış ve büyük ölçüde şerh ve haşiye geleneğini sürdürmüştür. Dinî ilimlerde Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Seyyid Şerif el-Cürcânî gibi Eş'ariyye'ye mensup âlimlerin görüşleri etrafında tartışmalar yapmış, ancak Mâtürîdiyye mezhebine bağlı kalmıştır. Kelâm ilmine ve tarihine dair bilgi verirken Mâtürîdî'yi Sünnî kelâm mektebinin kurucusu diye göstermesi dikkat çekicidir (Miftâhu's-sa'âde,II,151 152). Bir din âlimi olmakla birlikte ilimler tarihi ve biyografi alanındaki eserleriyle de ünlüdür. Özellikle İslâm ilimleri tarihi niteliğindeki Miftâhu's-sa'âde ile Osmanlı dönemi âlimlerini tanıttığı eş-Şekâ'iku'n-nu'mâniyye son derece önemli çalışmalardır. Taşköprizâde tasavvufa da ilgi duymuş ve Halvetiyye tarikatına intisap etmiştir. Böylece felsefe, kelâm ve tasavvufu birleştiren eklektik bir âlim tipini temsil etmiştir. Aynı zamanda sülüs, nesih ve ta'lik yazılarında mahir bir hattat olup buradan kazandığı parayı öğrencilerinin geçimine harcamıştır (Hısım Ali Çelebi, II, 101).
Eserleri. Taşköprizâde Ahmed Efendi'nin eserlerinden bazıları şunlardır:
1. Miftâhu's-sa'âde* ve mişbâhu's-siyâde fî mevzû'âti'l-'ulûm. İlimler tarihi ve tasnifiyle ilgili biyobibliyografik ve ansiklopedik bir eserdir (I-II, Haydarâbâd 1328-1329; III,1356; I-III, Beyrut 1405/1985). Kitabın ilmî neşrini Kâmil Kâmil Bekri ve Abdülvehhâb Ebü'n-Nûr gerçekleştirmiş (I—III. Kahire 1968) ve eser müellifin oğlu Kemâleddin Mehmed Efendi tarafından Mevzûâtü'i-ulûm adıyla Türkçeye tercüme
edilmiştir (I-II, İstanbul 1313).
2. eş-Şekâ'iku'n-nucmâniyye* fî culemâ'i'd-devleti'l-'Osmâniyye. Ahmet Suphi Furat, Mecdî Mehmed'in ilâvelerini dipnotlarda göstererek eseri yayımlamıştır (İstanbul 1985).
3. Nevâdirü'l-ahbâr fî menâkıbi'l-ahyâr. Hz. Peygamber, sahabe ve tabiîn ile din, hukuk, kelâm, tıp, astronomi âlimleri ve filozofların menkıbelerine dairdir (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2458).
4. el-Mecâlim fî 'ilmi'l-kelâm. Kâdî Beyzâvî'nin Tavâli'u'l-envâr'ındaki sisteme göre yazılmıştır (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2149). Genellikle Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Seyyid Şerif el-Cürcânî gibi Eş'ariyye âlimlerinin eserlerinden yapılmış iktibaslardan oluşan eserin ulûhiyyet, nübüvvet ve sem'iyyât bölümleri üzerine Mehmet Emin Yağcı, Taşköprizâde AhmedEfendi'nin el-Meâlim Adlı Eseri adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1997, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
5. Risale fi'î-kaza' ve'l-kader. Muhammed Zâhid Cûl tarafından tek yazma nüshasına dayanılarak yayımlanmış (Köln 2008), Hilmi Kemal Altun, Osmanlı Müelliflerince Yazılan Kaza ve Kader Risaleleri ve Taşköprizâde'nin Risâletü'l-Kaza ve'l-Kader Adlı Eseri adlı yüksek lisans tezinde kitabı tahkik edip neşre hazırlamıştır (2010, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
6. Haşiye calâ Hâşiyeti's-Seyyid eş-Şerîf calâ Şerhi't-Tecrîd. Nasîrüddîn-i Tûsî'ye ait Tecrîdü'l-kelâm adlı kitaba Seyyid Şerîf el-Cürcânî'nin yazdığı haşiye üzerine yapılmış bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Damad İbrahim Paşa, nr. 786).
7. Eceliü'l-mevâhib fî ma'rileti vücûdi'l-vâcib (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3238/2).
8. Letâ'ifü'n-nebî. Kırk hadisin derlenip şerhedildiği bir eser olup Sadık Cihan tarafından yayımlanmıştır (bk. bibi).
9. Risale fî beyâni esrâril-hilâfeti'i-insâniyye ve's-saltanati'l-ma'neviyye (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 2098, vr. 88-114; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4902/ 5, vr. 28-45)
10. Haşiye 'alâ Hâşiyetil-Keşşâf li's-Seyyid eş-Şerît el-Cürcânî (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 315; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 376). el-Keşşâfın baş tarafına (Fatiha süresiyle Bakara sûresinin ilk yirmi beş Ayeti) yapılan haşiyenin hâşiyesidir (DİA, VIII, 136)
11. Şerhti mukaddimeti'l-Cezerî (Mekke 1303; Dımaşk, ts. \DİA, XX, 5551).
12. Şerh calâ Risale fî cilmi âdâbi'l-bahş ve'l-münâzara (İstanbul 1299; nşr. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdad 1375). Metni de müellife ait olan eserin İsmail Hakkı Bursevî tarafından yapılan şerhi de yayımlanmıştır (İstanbul 1273).
13. Şerhu Dîbâceti'l-Hidâye (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 377).
14. Şerhu'l-Ferâ'iz. Muhammed b. Muhammed es-Secâvendî'ye ait el-Ferâ'izü's-Sirâciyye'nin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1600).
15. Şerhu Mukaddimeti's-salât. Molla Fenârî'nin eserine yazılmış bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 753).
16. Şerhu'l-Ahlâkı'l-'Adudiyye (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1547/1; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1940).
17. Münyefü'ş-şübbân fîmu'âşereti'n-nisvân (Köprülü Ktp., nr. 1042).
18. Risâletü'l-istiksâ fî mebâhisi'l-istisnâ'. Arap gramerinde önemli yeri olan istisna bahsine dairdir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 464/1).
19. Şerhu'l-cAvâmili'l-mi'e. Birgivi'ye ait nahiv risalesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 510).
20. Şerhu'l-Fevâ'idi'l-Gıyâsiyye fî ilmeyi'l-mecânî ve'l-beyân. Adudüddin el-îcî'ye ait eserin şerhidir (Mekke 1303).
21. Risaletü'ş-şifâ' fî edvâ'i'l-vebâ' (Kahire 1292). Taşköprizâ-de'ye nisbet edilerek Ahmed Neyle tarafından yayımlanan Tabakâtü'l-fukaha' adlı eser (Musul 1954, 1961) Kınalızâde Ali Efendi'ye aittir (Muhyî Hilâl es-Serhân, X/3-4 [1402/1981], s. 483-497; ayrıca bk. DİA, XXV, 417).
Tasköprizâde Ahmed Efendi üzerine bazı akademik çalışmalar yapılmıştır: Ali Uğur, Tasköprizâde Ahmed İsâmeddin Ebu'l-Hayr Efendi Hayatı, Şahsiyeti ve İlmi Görüşleri (doçentlik tezi, Erzurum 1980); Ahmet Sururi, Tasköprizâde Ahmed Efendi'nin Tefsir Risaleleri (yüksek lisans tezi, 2002, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); Ahmet Sururi, Taşköprizade'nin el-Meâlim'i ve Kelâmî Görüşleri (doktora tezi, 2010, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). Müellifle ilgili olarak Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitü-sü'nce 14 Mart 1989'da düzenlenen sempozyum bildirileri Taşköprülü Zade Ahmet Efendi: 1495-1561 adıyla yayımlanmıştır (Kayseri 1992).
BİBLİYOGRAFYA :
Tasköprizâde, Miftâhu's-sa'âde, II, 150-¡,82; a.mlf., eş-Şekâ'ik, s. 552-560; Hısım Ali Çâebi, el-'İkdü'l-manzûm fî zikri efâddi'r-Rüm (fbn Hal-likân, Vefeyât içinde), Kahire 1310, II, l<jl; Atâî, Zeyl-i Şekâik, s. 1-2; Keşfü'z-zunûn, I, 11, 37, 41, 56, 80; II, 1084; Sicill-i Osmânî, III, 471; Osmanlı Müellifleri, I, 346; Brockelmann, GAL, II, 559-562; Suppl., II, 633; HediyyetüVârirın, I, 144; Nüveyhiz, Mıfcemü'l-müfessirin, I, 79; Ömer Fer-ruh, Me'âlimü'l-edebi'l-'Arabî fı'l-'aşri'l-hadîş, Beyrut 1985,1, 347-348; Cihat Tunç, "Taşköprülü Zâde Ahmet Efendi'ye Göre Kelâm İlminin Yeri ve Önemi", Taşköprülü Zade Ahmet Efendi: 1495-1561 (ed. Ahmet Hulusi Köker), Kayseri 1992, s. 59-64; Şâkir Mustafa, et-TârîhuVAra-bi ve'l-mü'errihûn, Beyrut 1993, IV, 423-424; Mu'cemü'l-mahtûtâti'l-meucûde fî mektebâti İstanbul ve Ânâtülî (haz. Ali Rıza Karabulut) [baskı yeri ve tarihi yok], I, 244-247; M. Tayyib Gökbilgln, "Taşköprü-zâde ve İlmi Görüşleri", İTED, VI/1-4 (1975-76), s. 127-138, 169-182; Muhyî Hilâl es-Serhân, "Taşhîhu hata'in kebîr: Ki-tâbü Tabakâti'l-fükahâ' el-mensûb ilâ Tasköprizâde hüve li'bni'l-HannâT', el-Mevrid, X/3-4, Bağdad 1402/1981, s. 483-497; Sadık Cihan, "Taşköprizâde Ahmed Efendi'nin 'Letâifu'n-Nebî' İsimli Kırk Hadîsi", IİFD, sy. 4 (1980), s. 41-48; Murtaza Korlaelçi, "Taşköprülüzâde ve Kâtip Çe-lebi'ye Göre Türk Kültüründe Felsefe'nin Yeri", Felsefe Dünyası, sy. 7, Ankara 1993, s. 26-31; Kâmûsü'l-a'lâm, IV, 2985; "Taşköprülüzâde", TA, XXX, 484-485; M. Münir Aktepe, "Taşköprizâde", İA, XII/1, s. 42-44; Tayyar Altıkulaç, "İbnü'l-Cezerî", DİA, XX, 555; Hasan Aksoy, "Kınalızâde Ali Efendi", a.e., XXV, 417.
Yusuf Şevki Yavuz, islam ans. cilt:40