FUZULİ - BENİ CANDAN USANDIRDI CEFADAN YAR USANMAZ MI? AÇIKLAMASI
Birinci beyitte “Felekler yandı ahımdan..” derken ahının ateşiyle göklerin tutuştuğunu söylüyor. Bu gerçekte mümkün olamayacağı için mübalağa sanatı olarak nitelendirilebilir. İkinci beyitte bimar (hasta), derd, derman, deva kelimeleri anlamca birbirine uygun kelimelerdir. Dolayısıyla bu beyitte tenasüp sanatı vardır.
Şair, “Niçün kılmaz mana derman..” derken, cevabını bildiği bir konuyu bilmez göründüğü için tecahül-i arif; ayrıca bimar kelimesi hasta anlamı yanında “aşk derdine düşen” anlamında kullandığı için mecaz sanatı yapmıştır.
Üçüncü beyitte pinhan tut- (gizlemek); ruşen kıl- (açıklamak) kelimeleri arasında tezat sanatı vardır.
Dördüncü beyitte çeşm, giryan, efgan, dökmek arasında ve çeşm, şeb, uyandırmak arasında tenasüp sanatı vardır. “Kara bahtım uyanmaz mı?” sorusu ile cansız bir kavrama insana mahsus bir özelliği yüklediği için teşhis sanatı vardır.
Beşinci beyitte sevgilinin gül yanağı yüzünden gözünden kanlı yaş gelmesinin sebebini bir başka olaya gül mevsiminin gelmesine ve bu mevsimde suların akmasına bağlanarak hüsn-i talil sanatı yapılmıştır. Gül, su, ruhsar, fasl-ı gül (ilkbahar) kelimeleri arasında tenasüp; akar su ve akarsu arasında cinas sanatı yapılmıştır.
Altıncı beyitte şair kendisini arkadaşlarının ayıplaması üzerine Yusuf ile Züleyha hikâyesindeki şu olayı örnek gösteriyor: "Züleyha'nın Hz. Yusuf'a (a.s) âşık olması üzerine arkadaşları kendisini ayıplıyorlar ve bir erkek için bir vezir eşinin böyle durumlara düşmesini eleştiriyorlar. Bunun üzerine Züleyha da arkadaşlarını saraya davet ediyor, onlara meyve ikram ediyor. Kadınlar meyvelerini yerken sarayda çalışan Yusuf'u bir bahaneyle oraya çağırıyor. Kadınlar Yusuf'un güzelliği karşısında kendilerinden geçiyor ve farkında olmadan elmalarını kesecek yerde ellerini kesiyorlar. Bu olaydan sonra Züleyha'yı ayıplamakta haksız davrandıklarını anlıyorlar." Herkesçe bilinen bu olay hatırlatıldığı için telmih sanatı yapılıyor.
Yedinci beyitte “rind-i şeyda” tamlaması ile asıl kastedilen Mecnun'dur. Bu beytin içinde Leyla ve Mecnun mazmunu vardır. Ayrıca bütün beyitlerde anlamı kuvvetlendirmek için soru sorularak istifham sanatı yapılmıştır.
BEYİT BEYİT AÇIKLAMASI
1.BEYİT:
Beni cāndan usandırdı cefādan yār usanmaz mı
Felekler yandı āhumdan murādum şem’i yanmaz mı
Cān: (F.) can, ruh; hayat. Cefā: (A.) eziyet, incitme. Murād: (A.) İstek, dilek, maksat. Felek: (A.) Gökyüzü, semā. Şem’: (A.) Mum.
Sevgili beni canımdan usandırdı, bana cefa etmekten usanmayacak mı. Āhımdan gökyüzü tutuşup yandı da dileğimin mumu hālā yanmayacak mı? Sevgili âşığa sürekli cefa eder, âşığı sürekli ıstırab içinde bırakır. Âşık da bunun sonucunda ölmeyi ister. Ama âşık için bu aynı zamanda istenen bir durumdur. Çünkü sevgili cefa etse de âşığa ilgisini bu şekilde ortaya koymuş olur. Mum, dini alt yapısı ile Tanrı’dan ya da Tanrı vasıtasıyla yüce bir kişilik huzurunda bir dileğin gerçekleşmesi için yakılır. Âşık da sevgiliyle birleşme tutkusunu, dileğini bir mum yakarak gerçekleştirmek ister. Bu dileğin gerçekleşmesi için çok çabalamıştır. Bu dilek adına içinde öylesine bir ateş beslemiştir ki âşık “ah” ettiğinde içindeki ateş tüm gökyüzünü tutuşturduğu halde “dilek mumu”nu bir türlü tutuşturmaz. Bu da âşığın dileğinin gerçekleşmeyeceğine dair korkuya kapılmasına yol açar. Şair, burada olağanüstü güzellikte bir mübalağa yapmıştır. Akşam vakti ya da gün doğarken gökyüzünde oluşan kızıllık, âşığın ahının yaktığı feleklere benzetilir. Âşığın ölümü istemesi candan vazgeçmesi maddeden kurtulması manasına gelir. Allah kulunu kendine yakınlaştırmak için bir takım denemelere tabi tutar. Madde ile mana arasında kalan kul acı çeker. Bu sınavları geçen kul artık gerçek Sevgiliye kavuşmak ister. Bu kavuşma isteği gecikince kul korkuya düşer ve bu anın bir an önce gelmesini ister.
2.BEYİT:
Kamu bįmārına cānān devā-yı derd eder ihsan
Niçün kılmaz bana dermān meni bįmār sanmaz mı
Kamu: Hep, bütün, hepsi. Bįmār: (F.) hasta, sayrı. Cānān: (F.) sevgili; Allah. Devā: (A.) çare, ilaç. İhsān: (A.) iyilik etme, lutuf,bağışlama. Dermān: (F.) çare, ilaç, güç.
Sevgili bütün âşıklarının (hastalarının) derdine bir çare bağışlar. Benim derdime niçin bir çare sunmaz. Yoksa benim âşık (hasta) olduğumu bilmez mi? Sevgili, kendine âşık olanlara yani aşk hastalığına tutulmuşlara ilgisiyle birer derman bağışlar. Hepsi ile teker teker ilgilenir. Adeta bir doktor gibi şifa dağıtır. Ama aşkta asıl çare, ilaç aşkın kendisidir, aşkın verdiği acıdır. Sevgili, âşığa gösterdiği cefa ile birlikte bir ilgi göstermiş olur. Cefa, acı da olsa sevgilinin nazarını üzerinde hissetmesine bir delil olarak âşık derman bulur. Ancak şair burada sevgilinin ilgisizliği karşısında büyük bir acı içindedir. Onun bu ilgisizliği bu sefer de âşığı farklı bir korkuya sevk eder. Acaba sevgili, âşığın bu sevgisinden şüphe mi etmektedir. Âşık, sevgilinin derdi de olsa çekmeye razıdır. Dert çekilemeyince vahdete ulaşmak mümkün değildir.
3.BEYİT
Gamum pinhān dutardum men dediler yāre kıl rūşen
Desem ol bį-vefā bilmem inanır mı inanmaz mı
Gam: (A.) keder, tasa, kaygı, dert. Pinhān: (F.) gizli, saklanmış. Yār: (F.) dost, sevgili. Rūşen: (F.) aydın, parlak; belli, meydanda. Bį-vefā: (A.) sözünde durmama.
Ben gamımı gizli tutuyordum, “sevgiliye açıkla” dediler. Bilmem, acaba açıklasam o vefāsız sevgili inanır mı inanmaz mı?
Âşık, içindeki aşkla yanar durur. Bu aşkın ıstırabıyla gam, acı çeker. İçindeki bu ateşle aşkını dillendirip durur. Âşığın bu halini gören çevredekiler bu aşktan sevgiliyi de haberdar etmesini isterler. Aslında sevgili bu aşktan haberdardır çünkü vefasızlık göstermiştir. Sevgili, vefasızdır âşığa hep acı verir. Aşkı, çekilen acıyı bilir ama bilmezden gelir. Âşık da bu durumda kendi aşkını da görmeyeceğini düşünür. Bu yüzden umutsuzdur Ancak âşık, yine bir korku içindedir. Sevgilinin aşkını anlayıp anlamayacağını düşünüp durur.
4.BEYİT:
Şeb-i hicrān yanar cānım töker kan çeşm-i giryānım
Uyarur halkı efgānum kara bahtum uyanmaz mı
Şeb: (F.) gece. Hicrān: (A.) ayrılık, unutulmaz acı. Giryān: (F.) ağlayan. Efgān: (F.) ıstırap ile haykırma, bağırma. Baht: (F.) talih, kader, kısmet.
Ayrılık gecesi canım yanar. Ağlayan gözlerim kanlı yaşlar döker. Haykırıp bağırmam herkesi uyandırır da kara bahtım hala uyanmaz mı? Âşık, aşkın ve ayrılığın acısıyla karanlıklar içinde gözyaşı dökerek haykırır. Herkes bu feryatla uyanır ama hala bahtı uykudan uyanmaz. Gecenin karanlığına bir de bahtın karanlığı karışınca âşığın umutları iyice kaybolur. Bahtının uykudan uyanması sevgiliye kavuşmakla olur. Sevgili gelince karanlık kaybolur ve aydınlanır.
5.BEYİT
Gül-i ruhsāruna karşu gözümden kanlu akar su
Habįbüm fasl-ı güldür bu akar sular bulanmaz mı
Ruhsār: (F.) yanak.
Habįb: (A.) sevgili, dost.
Fasl: (A.) dört mevsimden her biri.
Yanağının kırmızı gülüne karşı gözyaşları da gözümden kanlı akar. Sevgilim bu gül mevsimi, ilkbahardır. Bu mevsimde akarsular bulanık akmaz mı?
Yanak hem gül hem de sudur. Kırmızılığı ile güle benzetilir, parlaklığı ile de su gibidir. Sevgilisinin yanağını gören âşık da gözünden kanlı yaşlar akıtır. Göz yaşının kanlı oluşu da ilkbaharda suların bulanık akışına benzetilmiştir.
Âşık, sevgilisi için kanlı göz yaşı döker. Yani kul kendini yaratan Rabbi için, ona ulaşmak için cefalar çekmiştir ve bu uğurda o kadar ağlamıştır ki artık gözünden yaş değil kan akmaktadır. Kan maddedir, kulun gözünden yani nur kaynağı olan gözden maddeyi akıtması saflığa ulaşması söz konusudur. Böylece kul Allah’a maddeden uzaklaşmakla yakınlaşır. Gül ve Habįb olan Hz. Muhammed’dir. Gül mevsiminde yani Hz. Muhammed’in zamanında da maddeden uzaklaşmak Allah’a yaklaşmak esastır. Dolayısıyla kulun maddeyi özünden atarak manaya dalması, saflığa erişmesi belirtilmiştir.
6.BEYİT
Degüldüm ben sana mā’il sen etdün aklumı zā'il
Mana ta’n eyleyen gāfil seni görgeç utanmaz mı
Mā’il: (A.) bir yana eğilmiş, eğri, eğik, istekli,düşkün Zā’il: (A.) sona erme, sürekli olmama, ortadan kalkma. Ta’n: (A.) sövme, ayıplama. gāfil: (A.) gaflette bulunan, ihmal eden.
Ben sana düşkün değildim. Benim aklımı başımdan sen aldın. Beni ayıplayan kişi, acaba seni görünce beni ayıpladığına utanmayacak mı?
Âşık, delidir. Ne yaptığını, ne söylediğini bilmez. Kendinden geçmiş bir hali vardır. Kendisini önemsemez. Mecnun, Leyla’nın aşkından öyle bir hale gelmiştir ki başında kuşlar yuva yapmaktadır. Onu görenler onunla dalga geçer, çocuklar tarafından taşa tutulur. Âşık aşkı ile bu acınası halleri yaşar.
Gafil, aşk derdine tutulmamış olandır. Aşkın ne olduğunu bilmez bu yüzden âşığın düştüğü acınacak durumdan dolayı onu ayıplar. Ancak daha sonra sevgiliyi ve güzelliğini görünce âşığın haklılığına kanaat getirir ve söylediklerinden dolayı utanır.
Beytin tasavvufi manası ise şöyledir: Allah, kullarını denemeye tabi tutar. Bu denemeyi geçeni nazarına layık bulur. Kulunun gönlünde tecelli eder. Bu tecelli ile kul masivadan kurtulur ve aklın yerini Allah’ın aşkı alır. Aşka tutulan ise artık dünya ile bağlantısını koparır. Cezbeye tutulur ve “mecnun”luk payesini edinir.
Gafil ise; gözü ve gönlü kesrete kapılmıştır. Allah’ın aşkını ve tadını bilemez durumdadır. Ahiret gününde Allah’ın huzuruna varınca, yani gerçeği anlayınca düştüğü durumu, gafleti görüp yaptıklarına utanacaktır.
7.BEYİT:
Fuzūli rind-i şeydādır hemişe halka rüsvadır
Sorun kim bu ne sevdādur bu sevdādan usanmaz mı
Rind: (F.) kalender, dünya işlerini hoş gören kimse. Şeydā: (F.) aşktan deli divāne olmuş; şaşkın. Hemişe: (F.) daima, her vakit, her zaman. Rüsvā: (F.) rezil, itibarsız; insanlar arasında saygınlığı azalan kişi, rezil. Sevdā: (F.) aşk, sevgi; aşırı sevgiden doğanbir çeşit hastalık.
Fuzūli aşk yüzünden deli, divāne olmuş bir rinddir. Her zaman dile düşmüş, halka rezil olmuştur. Sorun bakalım bu ne biçim bir aşktır? Bu aşktan usanmayacak mı?
Yukarıdaki beyitte aşkın halleri açıklamıştır. Fuzūli de aşk hastalığına tutulmuştur. Bu hastalığın getirdiği delilik davranışlarını göstermektedir. Bu davranışlarla da halk arasında rezil bir konuma düşmüştür. Bir kez İlahi aşka tutulan için geri dönüş yoktur ki; bu beyitte aşk “sevda” kelimesi ile ifade edilmiştir. Sevda karalığı ve aşkın çok derin boyutlarını göstermek için kullanılmıştır. Kara sevdanın sonu yoktur, vaz geçilmezdir. Bir kez kara sevdaya tutulan ancak ölümle kurtulur ki bu da “Asıl Sevgili”ye kavuşmaktır. Beytin ikinci mısrasında “usanmaz mı” ifadesi bünyesinde aynı zamanda “us” kelimesini barındırır. Us; akıl demektir. Âşığın aynı zamanda akıllanıp akıllanmayacağını sorgular. Oysa sevda akıllanmaya ya da bıkmaya müsaade etmez.
Sibel ÜST'ün "FUZŪLİ’NİN “USANMAZ MI” REDİFLİ GAZELİNİN YAPISALCILIK AÇISINDAN İNCELENMESİ " başlıklı makalesinden alınmıştır.
İLGİLİ İÇERİK
FUZULİ - EĞER ÇIKSA İDİ DERDÜN CİSMDEN DERDÜM Kİ CANDUR BU
FUZULİ - BUDUR FARKI GÖNÜL MAHŞER GÜNÜNÜN RUZ-I HİCRANDAN
FUZULİ - KEREM KIL KESME SAKİ İLTİFATUN Bİ-NEVALARDAN
FUZULİ - BENDE MECNUN'DA FÜZUN AŞIKLIK İSTİDADI VAR
