EBCED ve TARİH
“Ebced ile tarih düşürmek hem manasıyla olayı, hem harflerin değeriyle olayın tarihini veren bir kelime, bir tamlama veya cümle bulup bunu şiire sıkıştırmaktır.”
Arif Nihat Asya
Genellikle hicri tarih çıkar
“Peygamberimizin doğduğu gece
Olurdu aına bir güzel eser
Vesiletü’n –necât diyeceğine
Necâta vesîle deseydi eğer”
“necata vesile” 570 peygamberimizin doğum tarihidir.
Tarih düşürmede, tarihin tutturulması kadar yazılan manzumenin şiir değerinin de bulunması ve seçilen kelimelerin konuyla uygunluk göstermesi de önemlidir. Yani bu sanatla hem mana hem de düşünce ön plandadır.
Aman lafzı senin ism-i şerifinle müsavidir;
Anınçün âşıkın zikri amandır yâ Rasûlallah.
Muhammed kelimesi ebcedle 92 eder. Mim: 40 + hâ: 8 + mim: 40 + dal: 4 = 92. Aman sözü de aynıdır: Elif: 1 + mim: 40 + elif: 1 + nun: 50 = 92. Bu eşitliği göz önünde tutan bir şair, Peygamber SAS Efendimiz’e yazdığı na’tında şöyle diyor:
***
- Ebced, hevvez, huttî, kelemen, sa’fas, kareşet, sehaz, dazağı (daha başka okuyuşlar da vardır) kelimeleri yazılıp, baştan itibaren her harfin altına 1’den 10’a; sonra onar onar 20’den 100’e; en son da yüzer yüzer 200’den 1000’e kadar rakamlar kaydedilir. (Tabii birbirine benzeyen sesleri iyi ayırmak ve yerini şaşırmamak gerekir.)
- Bu hesaplama işinde önemli olan kelimenin yazılışı ve imlâsıdır, telaffuzu değil; binâen aleyh şeddeli harf tek hesap edilir. Harekeler hesaba katılmaz, harf-i tarifteki okunmayan elifler ve huruf-u şemsiyye önündeki lâmlar hesaba katılır; elif-i maksûre —y ile yazıldığı için— y olarak hesaplanır... vs.
- Basit misallerden başlayarak açıklamaya başlayalım:
- Timur Anadolu’ya geldiğinde Sivas’ı 803 hicrî yılında yakıp yıkmış; buna tarih olarak harâb kelimesi şürülmüş ki hı: 600 + re: 200 + elif: 1 + be: 2 = 803 etmektedir.
- Meşhur mutasavvıf ve şair Şeyh Galib’in doğum tarihine eser-i ışk terkibi düşürülmüş; gerçekten de elif: 1 + peltek se: 500 + re: 200 + ayn: 70 + şın: 300 + kaf: 100 = 1171 hicrî yılıdır.
- Bir başka tarihçi de yine Şeyh Galib’in doğumu için cezbetu’llah terkibini bulmuştur ki o da: Cim: 3 + zel: 700 + be: 2 + te: 400 + elif: 1 + lâm: 30 + lâm: 30 + he: 5 = 1171 etmektedir.
- İstanbul’un Türkler tarafından fethi olarak beldetün tayyibetün terkibi meşhurdur ki hicrî 857 eder: Be: 2 + lâm: 30 + dal: 4 + te: 400 + tı: 9 + ye: 10 + be: 2 + te: 400 = 857.
- Rivâyete göre; Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’ye yaşını sormuşlar,
- “—Hüdâ’dan bir küçüğüm, varın siz hesaplayıp bulun!” diye cevap vermiş.
- Hüdâ: Hı: 600 + dal: 4 + elif: 1 = 605 eder. Bu rivayete göre Mevlânâ 604 hicrî yılında doğmuş oluyor. Mevlânâ Hazretleri’nin ölümü ise: İbret’tir: Ayn: 70 + be: 2 + re: 200 + te: 400 = 672.
- Üngürûsı münhezim kıldı Süleyman-ı zaman = 932
- Aldı Kubrus adasın Şâh Selim = 978
- Ehl-i Sünnet menzili oldı Revan = 991
- Kıldı İbrahim Efendi irtihal = 1198
- Can-ı sîrînini virdi Ferhad = 1204
- Üç gemi yol buldu gemsiz at gibi koşdı yeme = 1213
- Oldı Salih Efendi defterdar = 1214
- Geçdi Galib Dede candan Ya hû = 1214
- Eyledi rıhlet gelüp Kudsi Efendi Kâbe'den = 1221
- Şerbeti sundı Şeker-zade'ye saki-i ecel = 1222
