(1882 -1965) Türk dil âlimi ve yazar
Uşak'ta doğdu, ilk ve orta öğrenimini burada yaptı. On bir yıl kadar medreseye devam ettikten sonra 1905'te İstanbul’a gitti. Şehzade Camii'nde iki yıl Çarşambalı Hacı Ahmed Efendi'nin derslerini takip etti. Daha sonra imtihanla Darülmuallimin'e girdi. 1908'de buradan mezun oldu. Bu arada medrese derslerine de devam etti ve Ahmed Efendi'den icazet aldı (1909). 1909 -1919 yılları arasında sırasıyla Konya Muallim Mektebi'nde öğretmenlik, Trabzon ve Ankara Muallim mekteplerinde müdürlük, İstanbul'da Darüşşafaka'da öğretmenlik, Konya Muallim Mektebi'nde müdürlük yaptı. Maraş, İçel, Niğde ve tekrar İçel'de Milli Eğitim müdürlüğü görevlerinde bulundu. Milli Mücadele yıllarında bazı siyasi faaliyetlere de katılan Atalay. 1919'da Silifke'de Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kurulmasında önemli rol oynadı. Uşak'ta İstiklal Savaşı'nı destekleyen çalışmalar yaptı. 1920'de Maarif Vekâleti hars müdürü oldu; aynı yıl i. Büyük Millet Meclisi'ne Kütahya milletvekili olarak girdi. Daha sonra üç devre Aksaray, üç devre de Kütahya milletvekili seçildi. 12 Temmuz 1932'de kurulan Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin 26 Eylül 1932'de gerçekleştirdiği I. Türk Dil Kurultayı'nda merkez heyeti muhasibi seçildi. Adı sonradan Türk Dil Kurumu olarak değiştirilen bu müessesede on sekiz yıl merkez heyeti üyesi olarak çalıştı. Sonraları bu kurumun çalışmalarını beğenmeyerek karşı çıktı ve 1949'da kendi isteğiyle Türk Dil Kurumu'ndan ayrıldı. 1937-1942 yılları arasında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ile Polis Enstitüsü'nde Farsça dersleri okuttu. Bazı nadir yazmaları da ihtiva eden kütüphanesini Milli Kütüphane'ye, Türk folkloruna ait pek çok eşya ile levhalarını ise Etnografya Müzesi'ne bağışladı. 7 Kasım 1965'te Ankara'da öldü.
Asıl şöhretini Türk dili sahasında yayımladığı tercüme ve telif eserleri e yapan Besim Atalay'ın faaliyetleri arasında en önemlisi Divanü lugati't-Türk tercümesidir (bk. DİVANÜ LUGATİ't- TÜRK) Kur'an-ı Kerim'i Türkçeye tercüme eden ve bazı dini eserler de kaleme alan Atalay'ın diğer eserlerinin bazıları Türk dili için faydalı çalışmalardır.
Belli başlı eserleri şunlardır: Maraş Tarihi ve Coğrafyası (Ankara 1339), Bektaşilik ve Edebiyatı (İstanbul 1340), Müslümanlara Öğütler (Trabzon 1342), Türk Dili Kuralları (Ankara 1931), Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme (Ankara 1941), Divanü Lügati't-Türk Tercümesi (I-III. Ankara 1939-1941), Divanü lügati't- Türk Dizini (Ankara 1943),
Türkçede Kelime Yapma Yolları (İstanbul 1946), Kur'an Tercümesi: Tanrı Kitabı (İstanbul 1965), Türk Dilinde Ana Kelimeler veya Türkçe Türetme Sözlüğü (Ankara 1967), Çeşitli Halk Fıkraları ve Deyimleri (Ankara 1968), Abuşka Lügati veya Çağatay Sözlüğü (Ankara 1970). Ayrıca Türk dilinin kaynak eserlerinden olan et- Tuhfetü'z-Zekiyye fil-lügaü't- Türkiyye (İstanbul 1945), Müyessiretü'l-ulum (İstanbul 1946), eşŞüzuru'z-zehebiyye ve'l-kitabü'l-Ahmediyye fil lügaü't- Türkiyye (İstanbul 1949) ve Senglah, Lügat-i Nevai'yi (İstanbul 1950) yayımlamıştır.
BİBLIYOGRAFYA:
M. Şakir Ülkütaşır, "Atalay'ın Yaşam Öyküsü", Türk Dilinde Ana Kelimeler veya Türkçe Türetme Sözlüğü, Ankara 1967, s. 7·10; a.mlf .. "Besim Atalay', TK, rvj38 (1965), s. 194·196; Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara 1972, s. 415, 419, 421; Sevgi Özel, Besim Atalay, Ankara 1983.
NURİ YÜCE, DİA