HAREKET

Nurettin Topçu'nun (ö. 1975) yayımladığı aylık fikir ve sanat dergisi.

Sorbonne Üniversitesi'nde doktorasını verip 1934'te Türkiye'ye döndükten son­ra bir süre Galatasaray Lisesi'nde felsefe öğretmenliği yapan Nurettin Topçu, Ha­reket dergisini İzmir Atatürk Lisesi'ne tayin edildiği sırada burada çıkarmaya başladı (Şubat 1939) Dergi İstanbul'da basılmakla beraber ilk beş sayısının ida­re merkezi olarak İzmir adresi verilmiştir. 6. sayıdan itibaren yayımını tamamen İs­tanbul'da sürdüren Hareket Nurettin Topçu hayatta iken 158, ölümünden son­raki yeni seriyle beraber 186 sayı çıkmış­tır. Aralıklarla, değişik boyut ve hacimde yayımlanan ve her defasında 1. sayıdan başlayan derginin dönemleri ve tarihle­ri şöyledir: I. dönem: Şubat 1939-Mayıs 1943 (sy. 1-12)_; II. dönem: Mart 1947-Haziran 1949 (sy. 1-28); III. dönem: Ara­lık 1952-Haziran 1953 (sy. 1-7); IV. dö­nem: Ocak 1966-Mart 1977 (sy. 1-115); V. dönem: Mart 1979-Eylül 1981 (sy. 1-24). Derginin son iki dönemdeki adı Fikir ve Sanatta Hareket olarak tescil edil­miştir.

Basın hürriyetinin sınırlı olduğu bir de­virde Hareket dergisi ilk sayılarından iti­baren din, milliyetçilik, sosyal nizam ve inkılâp gibi kavramlara resmî görüşün dışında yeni anlamlar yüklemesi bakı­mından önem taşır. Hatta devrin, ılımlı se­viyede de olsa yönetime muhalefet gös­teren tek dergisi olma özelliği dikkati çe­ker. Nitekim Nurettin Topçu'nun, Nizam Ahmed takma adıyla yazdığı "Çalgıcılar" başlıklı yazı ile (sy. 4, Mayıs 1939, s. 110-III) tek şef rejimini hicvettiği için dergi ve yazarı takibe uğramıştır. Bunun yanın­da Hareket'in yayın hayatına atıldığı yıl­larda hiçbir dinî derginin bulunmadığı, di­nî yayınların da gazetelerde bir çeşit romanlaştırılmış İslâm tarihi tefrikası veya ilmihal seviyesinde halk kitaplarından iba­ret olduğu hatırlanmalıdır. Aynı yıllarda çıkmakta olan fikir dergilerinin başlıcalarından spiritüalist muhtevalı Ağaç, hü­manist Kültür Haftası ve İnsan, aşırı devletçi ve Marksist Kadro, antikomünist Fikir Hareketleri, hümanist ve pozitivist Yücel ve benzerlerinin hemen ta­mamı iktidardaki tek partinin resmî gö­rüşlerinin dışına çıkamayan dergilerdir. Bu bakımdan Hareket döneminin tek muhalif dergisi durumundadır.

Hareket'in ilk serisinde dergiyi, ideo­lojisini ve programını tanıtıcı bir takdim yazısı yoktur. Ancak hemen bütün dö­nemlerde derginin dünya görüşünü bü­yük çapta Nurettin Topçu'nun fikirleri­nin yönlendirdiği belirlidir. Dergi adını, Topçu'nun doktora hocası Fransız filozo­fu Maurice Blondel'in hareket (action) felsefesinden alır. İlk sayıdaki "Hareket Felsefesi" başlıklı uzun makalede bu fel­sefeyi özetleyen Nurettin Topçu âlemin varlık, düşünce ve hareketin bütünü, do­layısıyla var olmanın da düşünmek ve hareket etmek demek olduğunu söyler. Ona göre insanın her hareketinde ilâhî iradenin rolü vardır. Bu sebeple her ha­reket ilâhî bir karakter taşır. Nurettin Topçu bu felsefenin metodunu ve kav­ramlarını İslâm tasavvufu için değerlen­dirmeye çalışmış ve Anadolu insanının felsefesini yapmak amacıyla kullanmış­tır. Hareket'teki hemen her yazısında Türk milletinin bütün sosyal kurumlarıy­la nasıl bir devlet ve toplum yapısına sa­hip olması gerektiği hususunda metafi­zik ve pratik yolları göstermiştir.

Derginin ideolojisi bu temel felsefenin ışığında gelişir. Özellikle din, milliyetçilik, sosyal nizam ve inkılâp gibi kavramlarda alışılmışın dışında yeni bakış açıları geti­rir. İlk dönem yazılarında doğrudan doğ­ruya İslâm'dan bahsedilmediği, buna kar­şılık ahlâk, mesuliyet, hizmet, hakikat, vicdan, sonsuzluk, ebedîlik, iman, irade, diğerkâmlık gibi kavramlar altında bir İs­lâm nizamı düşüncesinin verilmek isten­diği görülür. Türkiye'de demokrasi hare­ketlerinin ve nisbî bir basın hürriyetinin başladığı ikinci döneminden itibaren der­gide dinî meseleler daha belirlilik ve açık­lık kazanır. Hareket 'in bu konudaki yazı­ları İslâmî ahlâk, imanın derunî hazzı, mistik yaşayış ve cemiyet nizamı gibi dü­şünceler çerçevesinde gelişir. "Hareket'in Otuz Yılı" adlı tahlil yazısında Nurettin Topçu, "İlâhî prensiplerini Kur'an'da bul­duğumuz bir kalp ahlâkının felsefî te­mellerini denedik" der. Ekonomi ve top­lum düzeni konusunda da aşırı sermaye birikimine ve bunu doğuran aşırı sanayi gelişmesine karşı olan Hareket, bu dü­şüncenin tabii bir sonucu olarak devletçi bir anlayışı benimsemiştir. Özellikle IV. döneminde, İslâm'daki kul hakkı davası­nın asrımızda zaruri olarak bir İslâmî sos­yalizm anlayışını ortaya koyması gerek­tiği fikrini savunmuştur. İslâmî karakter­de bir dergi tarafından ilk defa ortaya atılan bu fikir, 1966 -1970 yılları arasında özellikle dinî çevrelerde basına pek yan­sımamış da olsa birtakım olumsuz tep­kilere uğramıştı (Kısakürek, s. 389-392). Hüseyin Perviz Hatemi'nin, Roger Garaudy'den çevrilmiş Sosyalizm ve İslâ­miyet (İstanbul 1965) adlı eseri esas ala­rak konuyla ilgili problemleri araştıran seri yazısının Hareket'te yayımlanması da aynı döneme rastlar ("Sosyalizm ve İslâmiyet Tartışmaları", Hareket, sy. 3-17, Mart 1966-Mayıs 1967, kitap halinde yayını: İslâm Açısından Sosyalizm, İstanbul 1967). Dergi bir polemiğe girmeksi­zin Nurettin Topçu'nun "Ne İçin Sosya­lizm" başlıklı bir yazısı ile (Hareket, sy. 26, Şubat 1968, s. 5-8) konuya açıklık ge­tirir. Topçu bu yazısında Türk toplumu­nun komünizm, kapitalizm ve masonluk ağlarına düşmemesi için sosyalizmin ge­rektiğini, böyle bir sosyalizmin ise İs­lâm'ın ta kendisi olduğunu ileri sürer. Sosyalizmi "hak ile kudretin terkibi" ola­rak gören Topçu yazıda bu rejimin gerek­çelerini de sıralar. Derginin konuyla ilgili anketine gelen cevaplardan (sy. 27-30. Mart-Haziran 1968) genel olarak pren­siplerin benimsendiği, ancak bazı okuyu­cuların bu meseleye sosyalizm adının ve­rilmesine karşı çıktıkları anlaşılmaktadır (anketin bir değerlendirilmesi için bk. Mu­zaffer Civelek, "Anket ve Düşündürdük­leri", Hareket, sy. 31, Temmuz 1968, s. 13-15).

Hareket'in milliyetçilik anlayışı da Gökalp'in Türkçülüğünden farklıdır. Bu an­layışta ırkın yeri olmadığı gibi dine ilgisiz kalan, hatta ona olumsuz bir tavır takı­nan milliyetçiliğe de karşı çıkarak "millî tarihimizin Müslüman Anadolu'nun ta­rihi olduğunu, Türk'ün bütün dehasının İslâm dini içinde ve onun sayesinde işle­miş bulunduğunu" kabul eden bir milli­yetçilik anlayışına sahip olmuştur. Böyle­ce II. Meşrutiyet'ten sonra gelişen Türk­çü ve İslamcı akımlara (Turan düşüncesi ve İslâm birliği) karşılık Cumhuriyet'in ilk yıllarında yayımlanan Anadolu Mec­muasının bir çeşit devamı niteliğinde, tarihî başlangıcını 1071 Malazgirt zaferi­ne bağlayan ve Mîsâk-ı Millî sınırları ile yetinen bir Anadolucu milliyetçilik fikrini benimsemiştir.

Derginin inkılâp anlayışı da geçmişi yıkmayıp ondaki değerlerden hızını alan, bu­na karşılık yabancıları taklide de düşme­yen bir inkılâp telakkisidir. Topçu bunu bir yazısında şu cümle ile ifade eder: "Bi­zim Rönesansçımızın müjdecisi, bin küsur yıllık İslâm tefekkür ve ihtirasının metot­lu düşünüş ve ilim zihniyetiyle birleşti­ği yerdeki aydınlıkta bulunacaktır" ("İn­kılâbımız", Hareket, sy. 3, Şubat 1953, s. 12).

Hareket dergisi yayın hayatı süresin­ce aktif politikadan uzak kalmış olduğu gibi fikrî açıdan bile olsa siyasî partiler­den herhangi birine destek vermemiştir. Dergi yazarları belirli bir cemaat teşkil etmemekle beraber Nurettin Topçu'nun yaydığı fikirler çerçevesinde "Hareket ekolü" denilebilecek orijinal bir felsefe, ahlâk ve sosyoloji anlayışından bahsedil­miştir (bk. Gündoğan. Türkdoğan, Kaçmazoğlu, Kök, Sarıtaş, Öğün, bk. bibi.). 1953'te kapatılan Türk Milliyetçiler Der­neği ile aynı yıl açılan Milliyetçiler Derne­ği genellikle derginin mensupları tarafın­dan kurulmuş ve aynı fikirler paralelinde faaliyet göstermiştir. Siyasî herhangi bir polemiğe de girmeyen Hareket hemen bütün yazılarında sadece felsefe, fikir ve sanat alanlarıyla kendini sınırlamıştır. İlk çıkışından itibaren şiir ve hikâyeye yer verdiği gibi güzel sanatların diğer dalları ve estetik üzerine de pek çok makale bu­lunmaktadır. İlk dönemlerindeki felse­fî ve fikrî ağırlığa karşılık IV. dönemde edebiyat, Topçu'nun ölümünden sonraki son dönemde de edebî, dinî, tasavvufî araştırmalar çoğunluktadır. Ocak-Şubat-Mart 1976 tarihli 112. sayı Nurettin Top­çu'nun hâtırasına tahsis edilmiştir.

Kırk iki yıl gibi uzun bir yayın hayatı olan Hareket'te, dönemlerine ve başlıca yazarlarının ilk yazılarına göre kronolojik sıralama ile şu imzalar yer almıştır: Nu­rettin Topçu, Mehmet Kaplan, Cahit Okurer, Hüseyin Batu, Miraç Katırcıoğlu. Lüt­fü Bornovalı. Ali Münif İslâmoğlu. Remzi Oğuz Arık, Ahmet Kabaklı, Hasan Basri Çantay, Hilmi Ziya Ülken, Nurettin Ulaş, Ali Nihat Tarlan, Ercümend Konukman, Emin Işık. Ayhan Yücel, Hüseyin Hatemi, Hüsrev Hatemi, Ayhan Songar. Orhan Okay. Ezel Erverdi, Emel Esin, Muzaffer Civelek, Yaşar Nuri Öztürk, Mehmet Sılay, Mustafa Kara, Aclan Sayılgan, Cemil Meriç, Ali Bulaç, Abdullah Uçman, Ah­met Debbağoğlu, D. Mehmet Doğan, Dursun Özer, İsmail Kara, Sadettin Elibol, Süleyman Uludağ, Beşir Ayvazoğlu; hikayeci olarak Jale Baysal, Tarık Buğra. Mustafa Kutlu. Şevket Bulut, Durali Yıl­maz; şiirleriyle Zeki Ömer Defne, Halil Soyuer, Gökhan Evliyaoğlu. Ali Rıza Özer, Muhsin İlyas Subaşı, İhsan Sezai. Sadet­tin Kaplan, Bahattin Karakoç. Mehmet Atilla Maraş.

IV. dönemiyle beraber çoğu kendi ya­zarlarının telif ve tercüme eserleri olmak üzere kitap yayını da yapan dergi 1967-1975 yılları arasında altmış yedi kitap yayımlamış, bu tarihten sonra faaliyetini Dergâh Yayınları olarak devam ettirmiş­tir.

BİBLİYOGRAFYA:

Orhan Türkdoğan. Ziya Gökalp Sosyolojisin­de Bazı Kavramların Değerlendirilmesi, Anka­ra 1973, s. 62-72; Necip Fazıl Kısakürek. Bâbıâli[İstanbul 1975). İstanbul 1985, s. 389-392; Muhammet Sarıtaş. Nurettin Topçu'da Sosyo-Pedagojik Yapı, Ankara 1986; Beşir Ayvazoğlu. İslâm Estetiği ve İnsan, İstanbul 1989, s. 371-386; Ali Osman Gündoğan, Blondel'in Felsefesi ve Türkiye'deki Etkisi (yüksek lisans tezi, 1991), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Süleyman Seyfi Öğün. Türkiye'de Cemaatçi Mil­liyetçilik ve Nurettin Topçu, İstanbul 1992; Hü­seyin Öztürk. "Nurettin Topçu'da Hareket Dü­şüncesi", Nurettin Topçu'ya Armağan, İstan­bul 1992, s. 118-122; H. Bayram Kaçmazoğlu. 27 Mayıs'tan 12Mart'a Türkiye'de Siyasal Fi­kir Hareketleri, Erzurum 1995, s. 170-187; Mustafa Kök, Nurettin Topçu'da Din Felsefesi, İstanbul 1995; Nurettin Topçu, "Harekefin Otuz Yılı", Hareket, sy. 37, İstanbul 1969, s. 4-6; Yaşar Yorulmaz - Necmettin Turinay. "Dergile­rimiz 2: Hareket", Ortadoğu Gazetesi, Ankara 2 Ekim 1975; Asım Yenihaber. "Tebliğ Dergici­lik ve Hareketin 40. Yılı", Hareket, sy. 1, İs­tanbul 1979, s. 57-64; Mehmet Kaplan, "Kırk Yıllık Hareket", a.e., sy. 1 (1979). s. 64-67; Hamza Türkmen, "Hareket Dergisi 1939-1982. Millî İslâm Teorisi ya da Millî Dindarlık", Hak Söz, sy. 41 -42. İstanbul 1994, s. 48-61; D. Meh­met Doğan, "Hareket", TDEA, IV, 106-108.