TEKERLEME
Masal, hikâye ve halk tiyatrosu, bilmece gibi türlerin içinde, âşık edebiyatında, çocuk oyunlarında ve bazı törenlerde ya da bağımsız olarak görülen halk edebiyatı türüdür.
Telerlemelerin kendilerine has ve ortak özelliklerinin başında “kelime oyunu” oluşları gelir. Bu kelime oyunu kafiye, aliterasyon ve seciden hareketle elde edilen âhenk ve mana ile ilgilidir. Tekerlemelerde daha çok şiir öğesi düşünceye kılavuzluk eder. Bunun sonucu birbirini tutmaz hayâl ve düşünceler art arda sıralanarak olması mümkün olmayan durumlar, tabiat kanunlarıyla çelişen görüntü ve davranışlarından hareketle hayâlı bir dünya tablosu sergilenir.
Tekerlemelerde ana konu yoktur, beklenmedik hayal oyunlarıyla şaşırtmak, eğlendirmek, keyiflendirmek için başvurulan söz cambazlığıdır.
Tekerlemeleri şekil yönünden ikiye ayırmak mümkündür:
1. Manzum Tekerlemeler: Oyun tekerlemelerinin çoğu manzumdur. Yalnız ikili konuşma biçiminde olanlarda nazma ait ölçü yoktur. Bunlarda kafiye ve ses tekrarlarına çokça rastlanır. Manzum tekerlemeler bir mısradan on beş mısraya kadar olabilir.
2. Nesir Halindeki (mensur) Tekerlemeler: Bunlar genellikle masal ve halk hikâyesi gibi anlatmaya dayanan türlerin bünyesinde veya bağımsız olarak görülür. Mensur tekerlemelerde seci ve aliterasyonlar daha çoktur.
Bağlı bulundukları türlere ve bağımsız oluşlarına göre tekerlemeler şu isimleri alır:
1. Masal Tekerlemeleri: Bunlar masalın başında, ortasında uygun yerlerde ve sonunda söylenir. Yerine göre uzunca ya da çok kısa, kalıplaşmış sözlere verilen addır. Masalcı ihtiyaç duyduğu zaman hafızasında hazır bulunan bu tekerlemelerden faydalanır. Masal tekerlemelerinin belli bir görevi vardır: Olmayacak durumları söz oyunlarıyla aktararak dinleyiciyi masalı dinlemeye hazırlamak.
2. Oyun Tekerlemeleri: Tekerlemelerin büyük bir bölümünü oyun tekerlemeleri meydana getirir. Bunları genellikle çocuklar söyler.
3. Tören Tekerlemeleri: Çeşitli tören ve bayramlarda söylenen tekerlemelerdir. Bunların çocuklara ait bazı törenlerde söylenenleriyle, büyüklerin katıldığı bazı törenlerde söylenenleri de vardır. Çocuk törenlerinin en önemlilerinden biri yağmur yağdırmak amacıyla yapılan törendir. Anadolu’nun birçok yöresinde “çömçe gelin” diye adlandırılan kuklayı, çocuklar bir değneğe takıp değneğin iki ucundan iki çocuk tutarak kapı kapı gezerek “Yağ yağ yağmur, yerde çamur, teknede hamur, ver Allah’ım ver bereketli yağmur.” tekerlemesini özel bir ezgiyle söyleyerek çeşitli yiyecekler toplarlar.
4. Bağımsız Söz Cambazlığı Değerinde Olan Tekerlemeler: Bu tekerlemelerin adı belli bir sanatçı eliyle ve belli şekil kurallarına uyularak söylenen örnekleri âşıkların şiirlerinde görülür. Bunlarda güldürme unsuru ağır basar. Söz cambazlığı değerindeki tekerlemelerin görevi dinleyicileri güldürmek, eğlendirmek ve şaşırtmaktır. Kafiyeler, sürekli aynı seslerin tekrarı, bazen de çeşitli taklitlerin, el kol hareketlerinin, yüz mimiklerinin de işe karışması bunların anlatım gücünü artırır. “Dal sarkar, kartal kalkar; kartal kalkar, dal sarkar.” söz cambazlığına dayanan ilginç bir tekerlemedir.
ÖRNEK TEKERLEMELER.
Tören Tekerlemesi:
Yağ yağ yağmur
Tarlada çamur
Teknede hamur
Ver Allah’ım ver
Sellice yağmur
Evvel zaman içinde
Kalbur zaman içinde
Deve tellâl iken
Sinek berber iken
Ben annemin babamın beşiğini
Tıngır mıngır sallar iken
O yalan bu yalan
Fili yuttu bir yılan
Bu da mı yalan...
Sayışmaca
(Oyun Tekerlemesi):
Portakalı soydum
Başucuma koydum
Ben bir yalan uydurdum
Duma duma dum
Kırmızı mum
Tabakta pekmez
Yala yala bitmez
Ayşecik cik cik cik
Fatmacık cık cık cık
Sen bu oyundan çık
Karnım aç
Kamına kapak aç
Değirmene kaç
Değirmenin kapısı kitli
Hey başı bitli
Nacak sapma
İki kes
Bir sana
Biri de bana
Kızın adı Hediye
Ekmek vermez kediye
Kedi gider kadıya
Kadının kapısı kitli
Hediyenin başı bitli
El el epenek
Elden düşen kepenek
Kepeneğin yarısı
Keloğlanın karısı
İncik, mıncık
Sen dur, sen çık
Hasan Haşan Helvaya basan
Kapıyı kıran
Kızı kaçıran
Değirmene girdi köpek
Değirmenci vurdu kötek
Geldi yedi köpek Hem kötek
Hem yedi köpek
Ali dayının keçileri
Kıyır kıyır kişniyor
Arpa saman istiyor
Arpa saman yok
Kilimcide çok
Kilimci kilim dokur
İçinde bülbül benim olsa
İki kardeşim olsa
Biri ay biri yıldız
Biri oğlan biri kız
Delmişler, dakmışlar
Bunu böyle yapmışlar
Delmiyelerdi, dakmıyalardı
Bunu böyle yapmıyalardı
Bir ikidir bir iki
Beş altındır, beş, altı
İnanmazsan say da bak
On altı, on altı
Selamün aleyküm
Aleyküm selam
Nereye gidiyon?
Daha gidiyom
Neye gidiyon
Ebe ebe nerede
Su doldurur derede
Dere boyu çalılık
Şu ebe de ne alık
Ebe suya dalamaz
Arasa da bulamaz
Ene nene bulamaz
Ben sana küstüm
Mini mini birler
Çalışkan ikiler
Tembel üçler
Dayak yiyen dörtler
Beşler makine gibi işler
Altılar altınımı çaldılar
Yediler yemeğimi yediler
Sekizler seksek olup gittiler
Dokuzlar doktor olup gittiler
Onlar kırmızı donlar
Armudu kestim
Tavana astım
Tap dedi düştü
Ali baksa dum dum
Sakalına kondum
Beş para buldum
Çarşıya gittim
Eve geldim hanım yok
Bebek ağlar beşik yok
Çorba taşar kaşık yok
Ali baba öldü tabut yok
Ooo iğne miğne
Ucu düğme
Filifilince
Kuş dilince
Horoz öttü
Tavuk tepti
Bülbül kızı
Selamına dua etti
Alçık balçık
Sana dedim sen çık
Hakkı Hakkı’dan hakkını istedi
Hakkı Hakkı’nın hakkını vermeyince
Hakkı Hakkının hakkından geldi
Kuzu kuzu mee
Bin tepeme
Haydi gidelim
Hacı dedeme
Hacı dedem hasta
Mendili bohça Kendisi hoca
Kapıdan tavşan geçti mi? Geçti
Tuttun mu?
Tuttum Kestin mi?
Kestim Tuzladım mı?
Tuzladım Pişirdin mi?
Pişirdim
Bana ayırdın mı?
Ayırdım
Hangi dolaba koydun?
Çık çık dolaba koydum
Haydi al getir
Getiremem
Neden getirimezsin?
Kara kediler yemiş.
Vay vay, miyav
HALK ŞİİRİNDEN SEÇMELER -BİLGE KÜLTÜ SANAT
