B. FİİLLERİ BİRLEŞİK ZAMANLI HÂLE GETİRMESİ
Ek eylem, basit çekimli fiillere getirilerek onları birleşik çekimli hâle getirir. Ek eylemin kiplerinde görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve şart (koşul) kipi fiillere ikinci kip eki olarak geldiği zaman fiil, birleşik çekimli olur. Buna göre bir fiilde iki tane kip eki varsa orada mutlaka ek eylem bulunur. Ek eylem iki kip ekinin arasında yer alır.
“Keşke ödevlerini yapsaydın...”
dizesinde de ek eylem vardır. Çünkü “kırılmak” fiili birleşik çekimlidir. Birleşik çekimli fiillerde ek eylem iki kip ekinin arasında yer alır. Fiilin aldığı ekleri gösterelim,
Yap - sa - i – di - n
Fiil Kip Ek Hikaye Kişi
Eki fiil eki eki
“Törende şiir okuyacakmış." (-acak-i-miş)
cümlesinde “okumak” fiili birleşik çekimlidir. O hâlde burada ek eylem vardır. Fiilin eklerini ayıracak olursak (oku - y - acak - i - miş) ek eylemini görmüş oluruz.
“Çıkmıştı makama arzı hâl için.” (-mış -i-di)
cümlesinde “çıkmak” fiilinde “-mış” öğrenilen geçmiş zaman * eki ve “-tı” hikâye eki olmak üzere iki tane kip eki vardır. O İ halde “çıkmıştı” fiili birleşik çekimlidir.
“Siz bunu ne zamandır biliyordunuz. ” (-yor-ı-di-niz)
“Tatilini ailesiyle geçirecekmiş. ” (-ecek-i-miş)
cümlelerindeki altı çizili fiiller de ek eylemle birleşik çekimli hâle gelmiştir.
Birleşik zamanlı fiiller, rivayet, hikâye ve şart olmak üzere üçe ayrılır.
1. Rivayet Birleşik Zamanı
Basit çekimli bir fiile ek eylemin öğrenilen geçmiş zaman eki “-imiş” getirilerek yapılır. Rivayet birleşik çekimli fiillerde kesinlik anlamı bulunmaz. Başkasına ait düşünceler, başkasından duyulan olaylar genellikle rivayet birleşik çekimle aktarılır.
Ağlı - yor - muş - um (1. tekil)
Ağlı - yor - muş - sun (2. tekil)
Ağlı - yor - muş (3. tekil)
Ağlı - yor - muş - uz (1. çoğul)
Ağlı - yor - muş - sunuz (2. çoğul)
Ağlı - yor - muş - lar (3. çoğul)
Fiil Kip Rivayet Şahıs
eki eki eki
örneğinde “ağlamak” fiili şimdiki zaman kipinin rivayetiyle çekimlenmiştir.
“Bizi bir saat sonra arayacakmış." (-acak-i-miş)
cümlesinde “aramak” fiili gelecek zamanın rivayetiyle,
“Keşke erken celseymişiz."
cümlesinde “gelmek” fiili şart (koşul) kipinin rivayetiyle,
“Bir çiçekle bahar olmazmış. ”
cümlesinde “olmak” fiili geniş zamanın rivayetiyle,
“Eskiden bu mahallede oturmuşmuşuz. ”
cümlesinde “oturmak” fiili öğrenilen geçmiş zamanın rivayetiyle çekimlenmiştir.
“Ünlüyazar, okurlarıyla yayınevinde buluşacakmış.”
“Eski arkadaşlarını arada bir ziyaret edermiş. ”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de rivayet birleşik zamanlıdır.
Not: Görülen (-di’li) geçmiş zaman ve emir kipinin rivayet bileşik çekimi yoktur.
2. Hikâye Birleşik Zamanı
Basit çekimli bir fiile ek eylemin görülen geçmiş zaman eki “-idi” getirilerek yapılır. Kesinlik bildiren olaylar hikâye birleşik çekimle aktarılır.
Gül- er di m
Gül- er di n
Gül- er di
Gül- er di k
Gül- er di niz
Gül- er di ter
örneğinde
“gülmek”
fiili geniş zamanın hikâyesine göre
çekimlenmiştir.
“Anlatılanları dikkatle dinliyordu. ” (-yor-i-di)
cümlesinin yükleminin eklere ayrılmış şekli “dinli-yor-i-di” biçimindedir. Buradaki “-yor” şimdiki zaman kip eki, “-du” ise görülen geçmiş zaman kipi ekidir, “-i” ise ek eylemdir. Ek eylem eki “-i” kullanılırken düşer ama biz birleşik çekimli fiillerde ek eylem olduğunu bilmeliyiz.
“Toplanmıştı garipler şimdi kervansaraya. ”
dizesinde “toplanmak” fiili öğrenilen (miş’li) geçmiş zamanın hikâyesiyle,
“Ah ölmeden bir görseydim"
dizesinde “görmek” fiili şart (koşul) kipinin hikâyesiyle,
“Hani bekleyecektin bir ömür boyu"
dizesinde “beklemek” fiili gelecek zamanın hikâyesiyle,
“Ben bu kitabı okuduydum. ”
cümlesinde “okumak” fiili görülen (di’li) geçmiş zamanın hikâyesiyle çekimlenmiştir.
"Yola çıkarken yanınıza neler alacaktınız?”
“Her ay birkaç tane kitap okurdu. ”
“Adana’ya geçen yaz gitmiştik. ”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de hikâye birleşik zamanlıdır.
Not:Emir kipinin hikâye birleşik çekimi yoktur. Bunun dışında bütün kiplerin hikâye birleşik çekimi vardır.
3. Şart Birleşik Zamanı
Basit çekimli bir fiile ek eylemin şart kip eki “-ise” getirilerek yapılır. Koşul (koşul), istek ve emir kipinin şartlı birleşik çekimi yoktur. Şart birleşik çekimli fiiller çoğunlukla cümleye koşul anlamı katar.
yaz - acak - sa - m yaz - acak - sa - k
yaz - acak - sa - n yaz - acak - sa - nız
yaz - acak - sa yaz - acak - sa - lar
örneğinde “yazmak” fiili gelecek zamanın şartına göre çekim-lenmiştir.
"Maç başladıysa bana haber verin." (-dı-i-se)
cümlesinde “başlamak” fiili bilinen (-di’li) geçmiş zamanın şartıyla çekimlenmiştir ve cümleye koşul anlamı katmıştır. Haber vermenin koşulu, maçın başlamasıdır.
“Karşıya geçecekseniz size yardımcı olabilirim. ”
“Bu konuda herhangi bir şey biliyorsanız söyleyin. ”
“Biraz acele edelim, ya sınava yetişemezsek...”
cümlelerindeki altı çizili fiiller, şart birleşik zamanlıdır.
Not: Şartlı birleşik kiple çekimlenen fiiller genellikle temel cümlenin yüklemi değil, yan cümlenin yüklemi olur.
“Yanmışsam külümden yapılacak bir hisar vardır. ”
dizesinde temel cümlenin yüklemi “vardır” sözcüğüdür. Öğrenilen geçmiş zamanın şartıyla çekimlenen “yanmışsam” fiili ise yan cümlenin yüklemidir.
Not: Dilek - koşul, istek ve emir kipinin şartlı bileşik çekimi yoktur.
- << Önceki
- Sonraki
