İLE
Cümlede genellikle “beraberlik, vasıta, durum” ilgisi kuran bir edattır. Başındaki “i” ünlüsü genellikle düşer ve kendinden önceki sözcüğe “-la, -le” biçiminde eklenir. Ünlüyle biten sözcüklere ise “-yla, -yle” şeklinde gelir.
“Bu konuyu başkan ile konuşması gerekiyormuş. ”
cümlesinde “ile” edatı beraberlik ilgisi kurmuştur. "Kiminle konuşması gerekiyormuş?” sorusunu yönelttiğimizde “başkan ile” cevabını alırız.
“Tabloda kağnıyla giden bir köylü vardı. ”
cümlesinde “ile” edatı “vasıta, araç” ilgisi kurmuştur. “Ne ile giden?” sorusunu sorduğumuzda “kağnıyla” cevabını alıyoruz. Ayrıca ile edatının başındaki ünlü düşmüştür. “Kağnı” kelimesinin sonunda ünlü olduğu için edat “-yla” biçiminde eklenmiştir.
Taşlık alanı tarla yapabilmek için yıllar yılı sabırla çalıştı. ”
cümlesinde “ile” edatı başındaki ünlüyü yitirerek “sabır” sözü-i ğüne “-la” şeklinde eklenmiştir. Cümlede “Nasıl çalıştı?” soru-suna cevap verdiğinden “durum” ilgisi kurmuştur.
"Yağmurun başlamasıyla insanlar evlerine çekildi."
cümlesinde “ile” edatı, “başlaması” sözcüğüne “-yla” biçiminde eklenmiştir. Edat, cümlede neden - sonuç ilgisi kurmuştur. Yağmurun başlaması” neden, “insanların evlerine çekilmesi” ise sonuçtur.
İÇİN
Cümlede genellikle amaç-sonuç, neden-sonuç ilgisi kuran bir edattır. Bunun yanında cümleye görecelik anlamı da katar.
“Konsere gitmek iğin az önce evden çıktı. ”
cümlesinde “için” edatı, amaç ilgisi kurmuştur. Söz konusu kişinin, evden “konsere gitmek amacıyla” çıktığı anlaşılmaktadır. Zaten bu edat amaç ilgisi kuruyorsa cümleye “amacıyla” anlamı katar. Yani “için” sözcüğünün yerine “amacıyla” sözcüğü geliyor ve anlam bozulmuyorsa orada amaç ilgisi var demektir. Yukarıdaki örnekte bunu yaptığımızda cümlenin anlamının bozulmadığını görürüz.
"Yüksek sesle konuştuğu ipin yanındakiler ona kızdı."
cümlesinde “için” edatı “neden-sonuç” ilgisi kurmuştur. “Niye kızdı? sorusunu yönelttiğimizde “Yüksek sesle konuştuğu için cevanı alırız. Demek ki “yüksek sesle konuşma” neden, “yanındakilerin ona kızması” ise sonuçtur.
“İçin” edatı,
“Benim için bu tablonun bir değeri yok. ”
cümlesinde “görecelik, bana göre”,
“O adam için neler söylenmedi ki..."
cümlesinde “hakkında”,
"Neler yapmadık şu vatan için"
dizesinde “uğruna”,
“Böyle etkinlikler tam senin için. ”
cümlesinde “uygunluk” anlamında kullanılmıştır. Kelimenin bu anlamları kazanması, cümlede etkileşime girdiği sözcüklerle ilgilidir.
