Kuzey Amerika Kızılderililerine göre kişinin hastalanması demek, ruhunun alınarak uzaktaki bir kaleye kapatılması demektir. Sağalmaksa, ruhun yeniden kişinin vücuduna dönmesi oluyor: Oymağın şamanı hastayı düşsel bir yolculuğa çıkarıyor; şamanla hasta, ruhun kapatıldığı kaleye varıyorlar, şaman hastanın ruhunu kaleden kurtarıp kendine dönmesini sağlıyor ve bütün bunlar sözle yapılıyor; önce şaman konuşuyor, hasta da onun söylediklerini tekrarlıyor. Kısacası, dille iyileşiyor hasta, sözün yaratıcı gücüyle.
Dünyada birbirinin aynı iki şey yoktur. Evreni yaratan, varlığı düzenleyen, her şey kendisi olsun, kendisi olarak kalsın istemiş sanki. Varlığın sonsuz çeşitliliği başka türlü nasıl sağlanır? Gül, gül kalmak, güllüğünü sürdürebilmek için emer besinlerini topraktan; kaplan, kaplan kalmak için yer avladıklarını.
Ben olmayanlardan ayrı olduğumu duymak, beni ben yapan şeyleri algılamak ve dünyaya yansıtmak... Adlandırmayla başlıyor bu. "Ağaç" dediğimde, ben olmayan bir varlığı anmış oluyorum; ben olmayanları belirtirken, kendimi de ortaya koyuyorum. Ben, ben oldukça, varlıktaki çokluk açığa vuruluyor; varlıktaki çokluk açığa çıktıkça, ben, ben oluyorum. Kimlik bilinci böyle oluşuyor, ben olmayanları ve beni adlandırarak. Dil yordamıyla varlık kazanıyor, dille bilinçleniyoruz. Dili ne kadar başarılı kullanırsak, kimliğimizi de o kadar sağlıklı kurarız. Bütün varlık dildir aslında ve biz bu dili konuşmayı öğrendiğimiz ölçüde insan oluruz. Dil, zamana karşı, ölüme, yokluğa karşı güvencemizdir; insan bireyinin de, insan türünün de zaman içre devamını dil sağlamakta.
Yaşam, birey düzeyinde olsun, toplum düzeyinde olsun, kimlikler arası karşılaşmalar, çatışmalar, alış verişlerdir. İşte bu alış verişler sırasında oluyor ne oluyorsa. Bünye sağlamsa, kimlik bilinci yeterince gelişmişse, başka kimliklerle ilişkiye girmek, bireyi de, toplumu da zenginleştirerek daha güçlü kılıyor. Kimlik zayıfsa, bunalım kaçınılmaz oluyor.
Bir başka kimlikle karşılaştığımızda, onun bizden daha güçlü olduğunu fark ettiğimiz anda, ona imreniyor, onun bizden niye daha iyi durumda olduğunu sormaya başlıyoruz ve onunla baş etmek için onun gibi olmaya karar veriyoruz; onun gibi davranırsak, örneğin onun gibi giyinir, onun gibi konuşur, onun yediğini yersek, onun gibi olacağımıza inanıyoruz. Artık gündemimizde yalnızca o vardır. Peki, sonunda ne oluyor? Başkasına öykünürken, başkası gibi olmaya çalışırken, kendimizi unutuyor, kendimizden uzaklaşıyoruz; bizi biz olarak geliştirecek iç güçlerin uyanmasına engel oluyor, kendimizi körleştiriyoruz. Biz başkasıyla meşgulken, kimliğimiz sahipsiz kalıyor; başka kimliklerin çekim alanına girerek bocalamaya başlıyor. Böylece ne kendimiz oluyoruz ne başkası; cennetle cehennem arasında kalmış, Araf'taki ruhlara dönüyoruz; başka türlü söylersek, bulmamız gereken asıl kimliğimizin acemice bir taslağı, gülünç bir görüntüsü oluyoruz, tıpkı Âsaf Halet Çelebi'nin şiirindeki gibi:
tahtadan yaptığım adam
ağaçtan uzaklaştı
ve insana yaklaştı
yazık ki
ne insan oldu
ne ağaç
Biz birey olarak da, toplumsal olarak da, kendimizi başkalarına kapayamayız; çünkü biz başkalarıyla birlikte olduğumuz için biziz; "Ben" dediğim anda, başkalarının varlığını da kabul etmiş oluyorum, dahası, onlar olmasaydı, "Ben" diyemezdim bile. Kendimizi başkalarına kapamak şöyle dursun, bütün kapılarımızı, pencerelerimizi açarak onlarla bilinçli ilişkiye girmeliyiz, çünkü kimliğimiz ancak bu şekilde oluşup gelişebilir. Yalnız, bu ilişkiler sırasında kendimizden kopmamamız, kim olduğumuzu unutmamamız, kimliğimizde ısrar etmemiz gerekir. Kendini sevmeyen başkasını da sevemez; kendisi olmayan, başkası da olamaz. Her işimizde kendimizi kollamak, kimliğimize bekçilik etmek, kişiliğimiz üstüne titremek zorundayız. Başkalarına, bütün insanlığa, tüm evrene açılabilmenin ilk koşulu budur. İlişkiler sırasında uyanık ve etkin olmazsak, dışarıdan gelen, kendine benzetir bizi; oysa başkalarından aldıklarımızı mutlaka kendimize mal etmeliyiz, onları özümleyerek kendimize dönüştürmeliyiz ki, kişiliğimiz yalın katlıktan kurtularak çok yönlülüğe, çok boyutluluğa yükselsin; varlığı kendinde yoğunlaştırarak bütün insanlığı temsil edebilecek bir duruma gelsin; öyle ki, görenler "İşte İnsan!" desinler. Her birey büyük evrenin küçük bir örneğidir; bilinçli bir çabayla işlenip tam geliştirilen kişilikse, içerden aydınlatılmış büyük evrendir. Bunu bir de Şeyh Galip'le birlikte söyleyelim:
Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen
Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen
(Hoşça bak kendine ki, evrenin özüsün sen
Varlıkların göz bebeği olan insansın sen)
Çağımızda bireylerin ve toplumların birbiriyle ilişkileri o kadar iç içe, öylesine karmaşık ki, bu durum, kimliği silip yok edebileceği gibi, etkin ve egemen davranarak çok gelişmiş, üst düzeyde kimlikler de oluşturulabilir. Her kuşak kendi çağının koşullarından yararlanarak, bu koşulların içerdiği gizli olanakları kullanarak kendi kimliğine biçim vermek, kimliğini kurmak zorundadır.
Bilge Kağan, bin iki yüz yıl önce çağdaşları olan Türkleri uyarıyordu: "Titre ve kendine dön!" Neden? Göktürkler koskoca bir imparatorluk kurmuşlardı, ama her işlerinde Çinlilere öykünüyor, öz varlıklarından, kimliklerinden uzaklaşıyorlardı da ondan. Kâşgarlı Mahmut, Ali Şir Nevaî Türkçenin de büyük, saygın bir dil olduğunu kanıtlamak için çırpındılar. Neden? Çünkü Türkler kendilerini Farsçanın, Arapçanın büyüsüne kaptırarak öz dillerini hor görmeye başlamışlardı. Karamanoğlu Mehmet Bey, o saygı değer Türk, artık her yerde Türkçe konuşulması için buyruk çıkarmak gereğini duymuştu. Neden? Selçuklu atalarımızın kurduğu devlette resmî dil Farsçaydı da ondan. Ya bu gün de her Türkün yüreğini sızlatması gereken şu yakınması Âşık Paşa'nın:
Türk diline kimseler bakmaz idi
Türklere asla gönül akmaz idi
Bireysel kimlik ulusal kimlikten ayrılamaz; ulusal kimlikse, tarih bilinciyle derinden derine ilgilidir. Ulusal bilinç yetersizse, bireysel kimlikte tutarsızlıklar baş gösterir. Geçmişimize biçim veren büyük hükümdarlarımıza elbette saygı gösterecek, büyük sanatçılarımızı elbette seveceğiz. Ancak, geçmişimizi hiç eleştirmeden, olduğu gibi kabul edersek, konservecilik olur bu. O zaman geçmiş, bozulup çürür ellerimizde; bizi yükselteceği yerde batırır, yaşatacağı yerde öldürür. Atalarımızı bilinçli sevelim, bilinçli sayalım; onları çok iyi tanıyalım ki, düştükleri çukurlara bizde düşmeyelim.
İmdi, Gazneli Mahmut diye bir hükümdar var tarihimizde. Savaşlarını, zaferlerini, fetihlerini tartışacak değilim. Çağdaşı bir şaire eser yazsın diye bilmem ne kadar altın veriyor. Mahmut İran hükümdarı olan bir Türk, şair de İran edebiyatının büyük ustası Firdevsî. Bu şaire ısmarlanan eserde, ünlü Şehnâme'de, Türkler yerin dibine batırılırken, İranlılar göklere çıkarılmaktadır. Düşünebiliyor musunuz, bir Türk hükümdarı para vererek kendi ulusuna yergi yazdırıyor... O zamanlar ulusçuluk yoktu diyerek karşı çıkabilirsiniz bana. Ulusçuluk akım olarak çok sonraki bir gelişme olabilir, ama ulusal kimlik bilinci pek eskidir; Firdevsî de bunun kanıtlarından biridir. Sultan Mahmut'ta Türklük bilinci hiç yok anlaşılan, Firdevsî' de ise Farslık bilinci üst düzeyde.
Çaldıran'daki büyük çatışma başlamadan önce İran hükümdarı Şah İsmail, Yavuz Sultan Selim'e Türkçe bir name yolluyor. Türkiye hükümdarı Yavuz ise Farsça bir mektupla karşılık veriyor ona. Bu, İsmail'de Türklük bilincinin yüksek düzeyini, ulusal kimliğin sağlamlığını gösterir; oysa şiirlerini b:le Farsça yazan Yavuz, Türkiye tarihinin en büyük hükümdarlarından biri olduğu hâlde, Türklük bilincinin yetersizliği yüzünden İran şairi, hem de, sanırım orta hâlli bir İran şairi sayılır; çünkü her şiir, hangi dilde yazılmışsa, o dilin malıdır.
Kimlik, bilinçten ayrılamaz; kimlik, kim olduğunu bilmek, kim olduğunu unutmamak, bunu sürekli yaşamak demektir. Osmanlı atalarımızdaki Türklük bilincinin zayıf, ulusal kimliğin yetersiz olması yüzünden, Osmanlı aydınlarının kullandığı dile zamanla Osmanlıca deniliyor. Bu ne biçim adlandırmadır? Osmanlı, bir hanedanın, Türk ulusunun yetiştirdiği hanedanlardan birinin adıdır ancak. Osmanlı nice büyük olursa olsun, Türklük ondan daha büyüktür. Nitekim Osmanlı, dünya sahnesinde yapacağını yapmış, söyleyeceğini söylemiş, sahneden çekilmiştir. Türklükse hâlâ sahnede. Osmanlılardaki ulusal bilincin yetersizliği, daha doğrusu yokluğu yüzünden, imparatorluğu kuran Türkler, Osmanlı halkının hor görülen bir bölümü hâline geliyorlar; "Al turpu vur Türk'e", "Etrak-ı bîidrak, yani anlayışsız Türkler" denebiliyor Türklerin ülkesinde. Yine bu bilinçsizlik yüzünden, Osmanlı Devleti çökerken, imparatorluğu oluşturan topluluklar içinde kimliğini en son hatırlayan Türkler oluyor. Yunanlılar "Biz Yunanız", Sırplar "Biz Sırbız", Araplar "Biz Arabız" demeye başlayınca Türkler de "Eh, biz de Türküz" diyorlar. Batılılar bizden Türkler diye söz ederken, Kanunî Sultan Süleyman gibi gerçekten yüce, görkemli padişahlarımız için Grand Türk (Büyük Türk) derken, biz kendimizi Osmanlı diye adlandırıyoruz. Gelmiş geçmiş en büyük sanat dehalarından biri olan Mozart bir bestesine Alla Turca diyor, "Ben bunu Türk gibi besteledim" demek istiyor, bir başka deyişle, saygı sunuyor Türklere. Oysa Türkler bu sözü, alaturkayı, beğenmedikleri, hor gördükleri şeyleri yermek için kullanıyorlar, örneğin "Aman ne alaturka müzik!" ya da "Ne alaturka bir davranış!" diyebiliyorlar.
Doğum günü kutlamak, yabancı bir gelenek de olsa, zamanın neresinde bulunduğunu, ne kadar yol aldığını kişiye hatırlatması ve zaman bilincini geliştirmesi bakımından yararlı olabilir. Ama "Doğum günün kutlu ya da mutlu olsun" demek dururken, "Happy birthday to you!"da neyin nesi? Türkçede karşılanması pek zor, teknolojik ya da felsefî bir kavram mı söz konusu ki, yabancı bir geleneği olduğu gibi, sözleriyle birlikte aktarıyoruz? Yabancı kültürler karşısında silinip gitmeye can atar gibiyiz. Kendine uygun seçimler yapabilen bireylerin oluşturduğu sağlıklı bir toplum yerine, iç merkezden yoksun, sürekli kendi dışında yaşayarak aylaklaşan kişilerin yönsüz, ülküsüz, dolayısıyla şekilsiz bir yığını olmaktayız. Bizde bir bilinç kalkınması gerçekleşmezse, gelecek yüzyıla nasıl bir kimlikle gireceğimizi derin bir kaygıyla merak ediyorum. Yozlaşma, gitgide çoğalarak yayılan kanser hücreleri gibi, toplumun bütün kesimlerini sarmakla. Büyük kentlerimizin caddelerinde yürürken iki yana dikkatle bakın; dükkânların, mağazaların, kuruluşların levhalarında arada bir Türkçe adlar da görebilir-seniz, ne mutlu size. İstanbul'da bir gün, sanırım Levent'ten Gayrettepe'ye gelirken, otobüsün penceresinden bir levha gördüm: "Pasha Disco!" Paşa gibi buram buram Türklük kokan, Türk kimliği taşıyan bir sözü, disko gibi bir yer için ad olarak kullanmak uygunsuzluğu bir yana, bu sözü Amerikalılar ya da İngilizler gibi "Pasha" diye yazmak... Bağımsızlığa öylesine önem veren bir önderin kurduğu devletin başkentinde, Ankara'da, kente yukardan bakan bir kuledeki eğlence yerine Dreanıland adım vermek... Music center'ler, Business center'ler, gazetelerin TV kılavuzu ya da rehberi yerine TV Guide'ları, I love you Cim-Bom ekleri, Türk Hava Yolları'nın uçaklarında İtalyan operalarından aryalar, hele hele, yabancı adlar taşıyan özel televizyon kanallarında Türkiye Cumhurbaşkanı'nın eşinden First Lady diye söz etmeler. Amerikalılar İngilizlere özenerek cumhurbaşkanlarının eşine First Lady dediklerine göre, bizimki özentinin özentisi oluyor. Kendi dışımızda yaşamaya bayılıyoruz.
Tiyatro, bir toplumun kültür durumunu en doğru, en şaşmaz biçimde gösteren sanattır. Tiyatro mevsiminin başında, ödenekli üç tiyatromuzdan birinin, birincisinin en sorumlu kişisi, sözüm ona şöyle bir müjde verdi Türk halkına: "Bu tiyatro mevsiminde dokuz yabancı yönetmen sahnelerimizde dokuz yabancı oyun sahneye koyacak, böylece Türk tiyatrosu dünyaya açılmış olacaktır." Oysa bu, tiyatromuzun dünyaya açılması değil, tiyatromuzu dünyaya işgal ettirmektir. Dokuz Türk oyunu yabancı sahnelerde oynanırsa, ya da dokuz Türk yönetmeni oralarda oyun sahneye korsa, ancak o zaman Türk tiyatrosu dünyaya açılmış olur. Bir ülkenin tiyatrosu, ancak kendi gerçeğini sahneye getiren kendi oyunlarım oynadıkça kurulur, gelişir, öbür ulusal tiyatrolar arasında yer alır. Bilge Kağan yüzyılların ötesinden istediği kadar seslensin "Ey Türk, titre ve kendine dön!" diye; yozlaşmanın bu kertesinde kendimize dönebilmemiz için, titrememiz değil, sarsılmamız, hatta alt üst olmamız gerekiyor. Yabancı etkiler karşısında niçin kendimizi unutarak kolayca teslim oluyoruz? Neden ancak ölüm kalım durumlarında, bıçak kemiğe dayanınca hatırlıyoruz kendimizi? İki de bir bağımsızlık savaşı mı vereceğiz biz? Atatürk çapında kişiler dünyamızı sık sık onurlandırmazlar ki. Yabancı bir sözü, Türkçe karşılığı varken kullanmak, manevî mülkümüzden, ruhumuzun öz yurdundan bir parçayı gözden çıkarmaktır. Gönüllü sömürgeliktir bu. Yabancıya "Gel beni ye, bitir, sana her türlü kolaylığı göstermeye hazırım" demektir. Kimden yanayız Allah aşkına? Bu tür sorunların çözümünde yasakların etkili olacağına inanabilsem, Türkiye Büyük Millet Meclisinden, Türk dilini koruyacak bir yasa çıkarılsa derdim.
Kendisi olmaktan korkmak, kendinden kaçmak, kendinden saklanmak, bir çeşit intihardır; çünkü biz kendimiz olmayı göze alamazsak, at oynatmamız gereken meydanı boş bırakırsak, bizim yerimizi başka kimlikler alacaktır. Biliyorum, cesaret işidir kendisi olmak, güçlü olmayı gerektirir; bir var ki, kendimiz oldukça da cesaretimiz, kendimize güvenimiz artar, bizi yutmaya çalışan dış dünyaya karşı daha bir güçleniriz.
Yaşam sorunları karşısında nasıl davrandığımız bizim kimliğimizi. Kim olduğumuzu açığa vurur. Sorunlara çözüm ararken, hemen başkasının bulduğu çözümlere başvurursak, onun hesabına davranmış, onun adına yaşamış oluruz, insan bireyi olarak da, toplum olarak da, gelişmemiz, sorunlarımızı kendi çabamızla çözmemize bağlıdır. Çağın yeni bir düşünce akımını, ya da yabancıdan gelen yeni bir nesneyi adlandırırken, kendi dilimizden bir karşılık bulacağımız yerde, yabancının hazır sözünü kullanırsak, dilimiz nasıl gelişir? Dilimiz gelişmeyince, biz nasıl gelişiriz? Dilimizi işlemek, kendimizi işlemektir.
Türkçeyi ihmal etmemizin nedenlerinden biri de, dil bilincimizin doğru dürüst oluşmamasıdır. Biz sanıyoruz ki, dil de öbür araçlar gibi bir araçtır, hayır! Dil araçsa, araçlar aracıdır. Kültürü oluşturan, insanı insan yapan bütün etkinliklerin, başarıların kökeninde dil vardır. Dil olmasa, din olmazdı; çünkü kişinin mutlak varlıkla ilişkiler kurması dil yordamıyladır. Dil olmasa, bilim de olmazdı; çünkü doğa olaylarını belli kurallara, ilkelere, yasalara göre açıklamak dilsiz gerçekleşemezdi. Dil olmasa, sanat da, yalnız söz sanatları değil, öbür sanatlar da olmazdı; örneğin renk kavramı olmayan, kırmızı nedir, yeşil, sarı, mavi nedir bilmeyen, resim yapabilir mi? İnsan için her şey dilden ibarettir, dille yaşıyoruz, dilde yaşıyoruz. İçimizde, dışımızda ne varsa, ancak adlandırdığımız zaman var oluyor bizim için; yaşadığımız dünyayı da, kendimizi de dille tanıyoruz; düşünmemizi, duymamızı dil belirtiyor, doğrudan doğruya, ya da dolaylı olarak. Kutadgu Bilig'te "Mavi gökten indi yağız yere söz" deniyor. Bu, karanlık yeryüzü dille aydınlandı demektir. Yahya Kemal gibi bir şair "Türkçe ağzımda annemin sütüdür orsa, "Beni yaşatan Türkçedir, ben Türkçeyle varım" demektir bu. Şairlerimize neden kulak vermiyor, onları neden yaşamımızın gündeminde tutmuyoruz? Onlar her şeyi bizim için söylüyorlar.
Birey de, toplum da, kendisini oluşturan özelliklerle donanmıştır; ben, seninle aynı olamam; Türk toplumu da Çin ya da Amerikan toplumuyla aynı olamaz, çünkü coğrafyasından, hele tarihinden öyle şeyler almıştır ki, o istese de istemese de kendisidir ve kendisi olmak zorundadır. Bu böyleyken, niye başkası gibi olmaya çalışıyoruz? Bunun temelinde, sanırım, tembellik var; çünkü başkasına öykünmek, onun yaptığını yapmak, onun kullandığını kullanmak, hazıra konmaktır. Kendince davranmaksa, yaratıcı çabayı gerektirir. Karşımıza çıkan her güçlük bizim için sınavdır, dahası, bizim için eğitim aracıdır. Güçlükleri çöze çöze kurarız kendimizi. Başkası bizden daha güçlüyse, daha güzelse, onun gibi davranırsak onun gibi güçlü, onun gibi güzel olacağımıza inanıyoruz. Oysa kim olduğumuzu unutmadan yeterli çabayı gösterirsek, özendiğimiz kişi ya da toplum kadar güçlü ve güzel olmayabiliriz, ama hiç değilse kendimiz oluruz. İmrendiğimiz kişi ya da toplum gibi olmak kime ne kazandırır ki? Bu yolda harcanan çabamız, dünyayı kalabalıklaştırmaktan başka hiçbir sonuç doğuramaz. Amerikalılar gibi mi olmak istiyoruz? Yeteri kadar Amerikalı zaten var dünyada. Aklı başında Amerikalılar bile, kendilerine benzemeye çalışan toplumlardan rahatsız oluyorlar; çünkü her bağımsız birey nasıl öz toplumuna kendince bir renk, kendince bir çeşni katıyorsa, kimliğine bağlı kalan her ulus da insanlığı kendince zenginleştirir; zaten ulusçuluk, bilinçli, sağlıklı ulusçuluk, insanlık içinde iş bölümüdür. Dünyada yaşamak, birliktelik cümbüşü olmalıdır ve bu cümbüşe herkes kendi sesi, kendi ezgisiyle katılmalıdır. Başkalarından alabildiğimiz kadar, daha doğrusu ne kadar gerekiyorsa o kadar alalım, ama başkaları gibi olmak için değil, kendimizi onarmak, düzeltmek, daha iyi duruma getirmek, daha kendimiz olmak için alalım. Küçük bir Amerika olacağımıza, daha kendisi olan, küçük bir Türkiye olalım. O zaman büyük Türkiye olma şansımız daha da artar.
Yeterince bilinçli, yeterince özgür ruhlu olmamak da bizi başkalarına öykünmeye zorluyor; çünkü başkasına öykünen, kendini unutandır, başkasının çekimine kapılarak kendinden uzaklaşandır; başkasının sultasına giren, ona tutsak olandır. Bilinçli ve özgür olansa, kimliğini koruyandır, kendisi olmakta ayak direyendir. Bunu başardık mı, Türklükten, Türkçülükten söz etmenin gereği kalmaz. Türkçe davranmak yeter. Büyük şairimiz Nedim' in şu soylu övünmesi hepimizin kulağına altın küpe olmalı: "Ma'lumdur benim sühanım mahlas istemez." Kendi kendisiyle tutarlı, kendisiyle uyumlu her bireyin, her toplumun benimseyeceği bir yaşam ilkesidir bu. Aynı şey Atatürk'ün "Bağımsızlık benim karakterimdir" sözü için de geçerlidir. Sürekli başkasına öykünmek, hep başkası gibi olmaya çalışmak, evrende bize ayrılan yeri başkasına peşkeş çekmektir. Bundan daha zavallıca bir var
..
TURAN OFLAZOĞLU, Türk Dili, sayı:507, yıl: 1994
Dünyada birbirinin aynı iki şey yoktur. Evreni yaratan, varlığı düzenleyen, her şey kendisi olsun, kendisi olarak kalsın istemiş sanki. Varlığın sonsuz çeşitliliği başka türlü nasıl sağlanır? Gül, gül kalmak, güllüğünü sürdürebilmek için emer besinlerini topraktan; kaplan, kaplan kalmak için yer avladıklarını.
Ben olmayanlardan ayrı olduğumu duymak, beni ben yapan şeyleri algılamak ve dünyaya yansıtmak... Adlandırmayla başlıyor bu. "Ağaç" dediğimde, ben olmayan bir varlığı anmış oluyorum; ben olmayanları belirtirken, kendimi de ortaya koyuyorum. Ben, ben oldukça, varlıktaki çokluk açığa vuruluyor; varlıktaki çokluk açığa çıktıkça, ben, ben oluyorum. Kimlik bilinci böyle oluşuyor, ben olmayanları ve beni adlandırarak. Dil yordamıyla varlık kazanıyor, dille bilinçleniyoruz. Dili ne kadar başarılı kullanırsak, kimliğimizi de o kadar sağlıklı kurarız. Bütün varlık dildir aslında ve biz bu dili konuşmayı öğrendiğimiz ölçüde insan oluruz. Dil, zamana karşı, ölüme, yokluğa karşı güvencemizdir; insan bireyinin de, insan türünün de zaman içre devamını dil sağlamakta.
Yaşam, birey düzeyinde olsun, toplum düzeyinde olsun, kimlikler arası karşılaşmalar, çatışmalar, alış verişlerdir. İşte bu alış verişler sırasında oluyor ne oluyorsa. Bünye sağlamsa, kimlik bilinci yeterince gelişmişse, başka kimliklerle ilişkiye girmek, bireyi de, toplumu da zenginleştirerek daha güçlü kılıyor. Kimlik zayıfsa, bunalım kaçınılmaz oluyor.
Bir başka kimlikle karşılaştığımızda, onun bizden daha güçlü olduğunu fark ettiğimiz anda, ona imreniyor, onun bizden niye daha iyi durumda olduğunu sormaya başlıyoruz ve onunla baş etmek için onun gibi olmaya karar veriyoruz; onun gibi davranırsak, örneğin onun gibi giyinir, onun gibi konuşur, onun yediğini yersek, onun gibi olacağımıza inanıyoruz. Artık gündemimizde yalnızca o vardır. Peki, sonunda ne oluyor? Başkasına öykünürken, başkası gibi olmaya çalışırken, kendimizi unutuyor, kendimizden uzaklaşıyoruz; bizi biz olarak geliştirecek iç güçlerin uyanmasına engel oluyor, kendimizi körleştiriyoruz. Biz başkasıyla meşgulken, kimliğimiz sahipsiz kalıyor; başka kimliklerin çekim alanına girerek bocalamaya başlıyor. Böylece ne kendimiz oluyoruz ne başkası; cennetle cehennem arasında kalmış, Araf'taki ruhlara dönüyoruz; başka türlü söylersek, bulmamız gereken asıl kimliğimizin acemice bir taslağı, gülünç bir görüntüsü oluyoruz, tıpkı Âsaf Halet Çelebi'nin şiirindeki gibi:
tahtadan yaptığım adam
ağaçtan uzaklaştı
ve insana yaklaştı
yazık ki
ne insan oldu
ne ağaç
Biz birey olarak da, toplumsal olarak da, kendimizi başkalarına kapayamayız; çünkü biz başkalarıyla birlikte olduğumuz için biziz; "Ben" dediğim anda, başkalarının varlığını da kabul etmiş oluyorum, dahası, onlar olmasaydı, "Ben" diyemezdim bile. Kendimizi başkalarına kapamak şöyle dursun, bütün kapılarımızı, pencerelerimizi açarak onlarla bilinçli ilişkiye girmeliyiz, çünkü kimliğimiz ancak bu şekilde oluşup gelişebilir. Yalnız, bu ilişkiler sırasında kendimizden kopmamamız, kim olduğumuzu unutmamamız, kimliğimizde ısrar etmemiz gerekir. Kendini sevmeyen başkasını da sevemez; kendisi olmayan, başkası da olamaz. Her işimizde kendimizi kollamak, kimliğimize bekçilik etmek, kişiliğimiz üstüne titremek zorundayız. Başkalarına, bütün insanlığa, tüm evrene açılabilmenin ilk koşulu budur. İlişkiler sırasında uyanık ve etkin olmazsak, dışarıdan gelen, kendine benzetir bizi; oysa başkalarından aldıklarımızı mutlaka kendimize mal etmeliyiz, onları özümleyerek kendimize dönüştürmeliyiz ki, kişiliğimiz yalın katlıktan kurtularak çok yönlülüğe, çok boyutluluğa yükselsin; varlığı kendinde yoğunlaştırarak bütün insanlığı temsil edebilecek bir duruma gelsin; öyle ki, görenler "İşte İnsan!" desinler. Her birey büyük evrenin küçük bir örneğidir; bilinçli bir çabayla işlenip tam geliştirilen kişilikse, içerden aydınlatılmış büyük evrendir. Bunu bir de Şeyh Galip'le birlikte söyleyelim:
Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen
Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen
(Hoşça bak kendine ki, evrenin özüsün sen
Varlıkların göz bebeği olan insansın sen)
Çağımızda bireylerin ve toplumların birbiriyle ilişkileri o kadar iç içe, öylesine karmaşık ki, bu durum, kimliği silip yok edebileceği gibi, etkin ve egemen davranarak çok gelişmiş, üst düzeyde kimlikler de oluşturulabilir. Her kuşak kendi çağının koşullarından yararlanarak, bu koşulların içerdiği gizli olanakları kullanarak kendi kimliğine biçim vermek, kimliğini kurmak zorundadır.
Bilge Kağan, bin iki yüz yıl önce çağdaşları olan Türkleri uyarıyordu: "Titre ve kendine dön!" Neden? Göktürkler koskoca bir imparatorluk kurmuşlardı, ama her işlerinde Çinlilere öykünüyor, öz varlıklarından, kimliklerinden uzaklaşıyorlardı da ondan. Kâşgarlı Mahmut, Ali Şir Nevaî Türkçenin de büyük, saygın bir dil olduğunu kanıtlamak için çırpındılar. Neden? Çünkü Türkler kendilerini Farsçanın, Arapçanın büyüsüne kaptırarak öz dillerini hor görmeye başlamışlardı. Karamanoğlu Mehmet Bey, o saygı değer Türk, artık her yerde Türkçe konuşulması için buyruk çıkarmak gereğini duymuştu. Neden? Selçuklu atalarımızın kurduğu devlette resmî dil Farsçaydı da ondan. Ya bu gün de her Türkün yüreğini sızlatması gereken şu yakınması Âşık Paşa'nın:
Türk diline kimseler bakmaz idi
Türklere asla gönül akmaz idi
Bireysel kimlik ulusal kimlikten ayrılamaz; ulusal kimlikse, tarih bilinciyle derinden derine ilgilidir. Ulusal bilinç yetersizse, bireysel kimlikte tutarsızlıklar baş gösterir. Geçmişimize biçim veren büyük hükümdarlarımıza elbette saygı gösterecek, büyük sanatçılarımızı elbette seveceğiz. Ancak, geçmişimizi hiç eleştirmeden, olduğu gibi kabul edersek, konservecilik olur bu. O zaman geçmiş, bozulup çürür ellerimizde; bizi yükselteceği yerde batırır, yaşatacağı yerde öldürür. Atalarımızı bilinçli sevelim, bilinçli sayalım; onları çok iyi tanıyalım ki, düştükleri çukurlara bizde düşmeyelim.
İmdi, Gazneli Mahmut diye bir hükümdar var tarihimizde. Savaşlarını, zaferlerini, fetihlerini tartışacak değilim. Çağdaşı bir şaire eser yazsın diye bilmem ne kadar altın veriyor. Mahmut İran hükümdarı olan bir Türk, şair de İran edebiyatının büyük ustası Firdevsî. Bu şaire ısmarlanan eserde, ünlü Şehnâme'de, Türkler yerin dibine batırılırken, İranlılar göklere çıkarılmaktadır. Düşünebiliyor musunuz, bir Türk hükümdarı para vererek kendi ulusuna yergi yazdırıyor... O zamanlar ulusçuluk yoktu diyerek karşı çıkabilirsiniz bana. Ulusçuluk akım olarak çok sonraki bir gelişme olabilir, ama ulusal kimlik bilinci pek eskidir; Firdevsî de bunun kanıtlarından biridir. Sultan Mahmut'ta Türklük bilinci hiç yok anlaşılan, Firdevsî' de ise Farslık bilinci üst düzeyde.
Çaldıran'daki büyük çatışma başlamadan önce İran hükümdarı Şah İsmail, Yavuz Sultan Selim'e Türkçe bir name yolluyor. Türkiye hükümdarı Yavuz ise Farsça bir mektupla karşılık veriyor ona. Bu, İsmail'de Türklük bilincinin yüksek düzeyini, ulusal kimliğin sağlamlığını gösterir; oysa şiirlerini b:le Farsça yazan Yavuz, Türkiye tarihinin en büyük hükümdarlarından biri olduğu hâlde, Türklük bilincinin yetersizliği yüzünden İran şairi, hem de, sanırım orta hâlli bir İran şairi sayılır; çünkü her şiir, hangi dilde yazılmışsa, o dilin malıdır.
Kimlik, bilinçten ayrılamaz; kimlik, kim olduğunu bilmek, kim olduğunu unutmamak, bunu sürekli yaşamak demektir. Osmanlı atalarımızdaki Türklük bilincinin zayıf, ulusal kimliğin yetersiz olması yüzünden, Osmanlı aydınlarının kullandığı dile zamanla Osmanlıca deniliyor. Bu ne biçim adlandırmadır? Osmanlı, bir hanedanın, Türk ulusunun yetiştirdiği hanedanlardan birinin adıdır ancak. Osmanlı nice büyük olursa olsun, Türklük ondan daha büyüktür. Nitekim Osmanlı, dünya sahnesinde yapacağını yapmış, söyleyeceğini söylemiş, sahneden çekilmiştir. Türklükse hâlâ sahnede. Osmanlılardaki ulusal bilincin yetersizliği, daha doğrusu yokluğu yüzünden, imparatorluğu kuran Türkler, Osmanlı halkının hor görülen bir bölümü hâline geliyorlar; "Al turpu vur Türk'e", "Etrak-ı bîidrak, yani anlayışsız Türkler" denebiliyor Türklerin ülkesinde. Yine bu bilinçsizlik yüzünden, Osmanlı Devleti çökerken, imparatorluğu oluşturan topluluklar içinde kimliğini en son hatırlayan Türkler oluyor. Yunanlılar "Biz Yunanız", Sırplar "Biz Sırbız", Araplar "Biz Arabız" demeye başlayınca Türkler de "Eh, biz de Türküz" diyorlar. Batılılar bizden Türkler diye söz ederken, Kanunî Sultan Süleyman gibi gerçekten yüce, görkemli padişahlarımız için Grand Türk (Büyük Türk) derken, biz kendimizi Osmanlı diye adlandırıyoruz. Gelmiş geçmiş en büyük sanat dehalarından biri olan Mozart bir bestesine Alla Turca diyor, "Ben bunu Türk gibi besteledim" demek istiyor, bir başka deyişle, saygı sunuyor Türklere. Oysa Türkler bu sözü, alaturkayı, beğenmedikleri, hor gördükleri şeyleri yermek için kullanıyorlar, örneğin "Aman ne alaturka müzik!" ya da "Ne alaturka bir davranış!" diyebiliyorlar.
Doğum günü kutlamak, yabancı bir gelenek de olsa, zamanın neresinde bulunduğunu, ne kadar yol aldığını kişiye hatırlatması ve zaman bilincini geliştirmesi bakımından yararlı olabilir. Ama "Doğum günün kutlu ya da mutlu olsun" demek dururken, "Happy birthday to you!"da neyin nesi? Türkçede karşılanması pek zor, teknolojik ya da felsefî bir kavram mı söz konusu ki, yabancı bir geleneği olduğu gibi, sözleriyle birlikte aktarıyoruz? Yabancı kültürler karşısında silinip gitmeye can atar gibiyiz. Kendine uygun seçimler yapabilen bireylerin oluşturduğu sağlıklı bir toplum yerine, iç merkezden yoksun, sürekli kendi dışında yaşayarak aylaklaşan kişilerin yönsüz, ülküsüz, dolayısıyla şekilsiz bir yığını olmaktayız. Bizde bir bilinç kalkınması gerçekleşmezse, gelecek yüzyıla nasıl bir kimlikle gireceğimizi derin bir kaygıyla merak ediyorum. Yozlaşma, gitgide çoğalarak yayılan kanser hücreleri gibi, toplumun bütün kesimlerini sarmakla. Büyük kentlerimizin caddelerinde yürürken iki yana dikkatle bakın; dükkânların, mağazaların, kuruluşların levhalarında arada bir Türkçe adlar da görebilir-seniz, ne mutlu size. İstanbul'da bir gün, sanırım Levent'ten Gayrettepe'ye gelirken, otobüsün penceresinden bir levha gördüm: "Pasha Disco!" Paşa gibi buram buram Türklük kokan, Türk kimliği taşıyan bir sözü, disko gibi bir yer için ad olarak kullanmak uygunsuzluğu bir yana, bu sözü Amerikalılar ya da İngilizler gibi "Pasha" diye yazmak... Bağımsızlığa öylesine önem veren bir önderin kurduğu devletin başkentinde, Ankara'da, kente yukardan bakan bir kuledeki eğlence yerine Dreanıland adım vermek... Music center'ler, Business center'ler, gazetelerin TV kılavuzu ya da rehberi yerine TV Guide'ları, I love you Cim-Bom ekleri, Türk Hava Yolları'nın uçaklarında İtalyan operalarından aryalar, hele hele, yabancı adlar taşıyan özel televizyon kanallarında Türkiye Cumhurbaşkanı'nın eşinden First Lady diye söz etmeler. Amerikalılar İngilizlere özenerek cumhurbaşkanlarının eşine First Lady dediklerine göre, bizimki özentinin özentisi oluyor. Kendi dışımızda yaşamaya bayılıyoruz.
Tiyatro, bir toplumun kültür durumunu en doğru, en şaşmaz biçimde gösteren sanattır. Tiyatro mevsiminin başında, ödenekli üç tiyatromuzdan birinin, birincisinin en sorumlu kişisi, sözüm ona şöyle bir müjde verdi Türk halkına: "Bu tiyatro mevsiminde dokuz yabancı yönetmen sahnelerimizde dokuz yabancı oyun sahneye koyacak, böylece Türk tiyatrosu dünyaya açılmış olacaktır." Oysa bu, tiyatromuzun dünyaya açılması değil, tiyatromuzu dünyaya işgal ettirmektir. Dokuz Türk oyunu yabancı sahnelerde oynanırsa, ya da dokuz Türk yönetmeni oralarda oyun sahneye korsa, ancak o zaman Türk tiyatrosu dünyaya açılmış olur. Bir ülkenin tiyatrosu, ancak kendi gerçeğini sahneye getiren kendi oyunlarım oynadıkça kurulur, gelişir, öbür ulusal tiyatrolar arasında yer alır. Bilge Kağan yüzyılların ötesinden istediği kadar seslensin "Ey Türk, titre ve kendine dön!" diye; yozlaşmanın bu kertesinde kendimize dönebilmemiz için, titrememiz değil, sarsılmamız, hatta alt üst olmamız gerekiyor. Yabancı etkiler karşısında niçin kendimizi unutarak kolayca teslim oluyoruz? Neden ancak ölüm kalım durumlarında, bıçak kemiğe dayanınca hatırlıyoruz kendimizi? İki de bir bağımsızlık savaşı mı vereceğiz biz? Atatürk çapında kişiler dünyamızı sık sık onurlandırmazlar ki. Yabancı bir sözü, Türkçe karşılığı varken kullanmak, manevî mülkümüzden, ruhumuzun öz yurdundan bir parçayı gözden çıkarmaktır. Gönüllü sömürgeliktir bu. Yabancıya "Gel beni ye, bitir, sana her türlü kolaylığı göstermeye hazırım" demektir. Kimden yanayız Allah aşkına? Bu tür sorunların çözümünde yasakların etkili olacağına inanabilsem, Türkiye Büyük Millet Meclisinden, Türk dilini koruyacak bir yasa çıkarılsa derdim.
Kendisi olmaktan korkmak, kendinden kaçmak, kendinden saklanmak, bir çeşit intihardır; çünkü biz kendimiz olmayı göze alamazsak, at oynatmamız gereken meydanı boş bırakırsak, bizim yerimizi başka kimlikler alacaktır. Biliyorum, cesaret işidir kendisi olmak, güçlü olmayı gerektirir; bir var ki, kendimiz oldukça da cesaretimiz, kendimize güvenimiz artar, bizi yutmaya çalışan dış dünyaya karşı daha bir güçleniriz.
Yaşam sorunları karşısında nasıl davrandığımız bizim kimliğimizi. Kim olduğumuzu açığa vurur. Sorunlara çözüm ararken, hemen başkasının bulduğu çözümlere başvurursak, onun hesabına davranmış, onun adına yaşamış oluruz, insan bireyi olarak da, toplum olarak da, gelişmemiz, sorunlarımızı kendi çabamızla çözmemize bağlıdır. Çağın yeni bir düşünce akımını, ya da yabancıdan gelen yeni bir nesneyi adlandırırken, kendi dilimizden bir karşılık bulacağımız yerde, yabancının hazır sözünü kullanırsak, dilimiz nasıl gelişir? Dilimiz gelişmeyince, biz nasıl gelişiriz? Dilimizi işlemek, kendimizi işlemektir.
Türkçeyi ihmal etmemizin nedenlerinden biri de, dil bilincimizin doğru dürüst oluşmamasıdır. Biz sanıyoruz ki, dil de öbür araçlar gibi bir araçtır, hayır! Dil araçsa, araçlar aracıdır. Kültürü oluşturan, insanı insan yapan bütün etkinliklerin, başarıların kökeninde dil vardır. Dil olmasa, din olmazdı; çünkü kişinin mutlak varlıkla ilişkiler kurması dil yordamıyladır. Dil olmasa, bilim de olmazdı; çünkü doğa olaylarını belli kurallara, ilkelere, yasalara göre açıklamak dilsiz gerçekleşemezdi. Dil olmasa, sanat da, yalnız söz sanatları değil, öbür sanatlar da olmazdı; örneğin renk kavramı olmayan, kırmızı nedir, yeşil, sarı, mavi nedir bilmeyen, resim yapabilir mi? İnsan için her şey dilden ibarettir, dille yaşıyoruz, dilde yaşıyoruz. İçimizde, dışımızda ne varsa, ancak adlandırdığımız zaman var oluyor bizim için; yaşadığımız dünyayı da, kendimizi de dille tanıyoruz; düşünmemizi, duymamızı dil belirtiyor, doğrudan doğruya, ya da dolaylı olarak. Kutadgu Bilig'te "Mavi gökten indi yağız yere söz" deniyor. Bu, karanlık yeryüzü dille aydınlandı demektir. Yahya Kemal gibi bir şair "Türkçe ağzımda annemin sütüdür orsa, "Beni yaşatan Türkçedir, ben Türkçeyle varım" demektir bu. Şairlerimize neden kulak vermiyor, onları neden yaşamımızın gündeminde tutmuyoruz? Onlar her şeyi bizim için söylüyorlar.
Birey de, toplum da, kendisini oluşturan özelliklerle donanmıştır; ben, seninle aynı olamam; Türk toplumu da Çin ya da Amerikan toplumuyla aynı olamaz, çünkü coğrafyasından, hele tarihinden öyle şeyler almıştır ki, o istese de istemese de kendisidir ve kendisi olmak zorundadır. Bu böyleyken, niye başkası gibi olmaya çalışıyoruz? Bunun temelinde, sanırım, tembellik var; çünkü başkasına öykünmek, onun yaptığını yapmak, onun kullandığını kullanmak, hazıra konmaktır. Kendince davranmaksa, yaratıcı çabayı gerektirir. Karşımıza çıkan her güçlük bizim için sınavdır, dahası, bizim için eğitim aracıdır. Güçlükleri çöze çöze kurarız kendimizi. Başkası bizden daha güçlüyse, daha güzelse, onun gibi davranırsak onun gibi güçlü, onun gibi güzel olacağımıza inanıyoruz. Oysa kim olduğumuzu unutmadan yeterli çabayı gösterirsek, özendiğimiz kişi ya da toplum kadar güçlü ve güzel olmayabiliriz, ama hiç değilse kendimiz oluruz. İmrendiğimiz kişi ya da toplum gibi olmak kime ne kazandırır ki? Bu yolda harcanan çabamız, dünyayı kalabalıklaştırmaktan başka hiçbir sonuç doğuramaz. Amerikalılar gibi mi olmak istiyoruz? Yeteri kadar Amerikalı zaten var dünyada. Aklı başında Amerikalılar bile, kendilerine benzemeye çalışan toplumlardan rahatsız oluyorlar; çünkü her bağımsız birey nasıl öz toplumuna kendince bir renk, kendince bir çeşni katıyorsa, kimliğine bağlı kalan her ulus da insanlığı kendince zenginleştirir; zaten ulusçuluk, bilinçli, sağlıklı ulusçuluk, insanlık içinde iş bölümüdür. Dünyada yaşamak, birliktelik cümbüşü olmalıdır ve bu cümbüşe herkes kendi sesi, kendi ezgisiyle katılmalıdır. Başkalarından alabildiğimiz kadar, daha doğrusu ne kadar gerekiyorsa o kadar alalım, ama başkaları gibi olmak için değil, kendimizi onarmak, düzeltmek, daha iyi duruma getirmek, daha kendimiz olmak için alalım. Küçük bir Amerika olacağımıza, daha kendisi olan, küçük bir Türkiye olalım. O zaman büyük Türkiye olma şansımız daha da artar.
Yeterince bilinçli, yeterince özgür ruhlu olmamak da bizi başkalarına öykünmeye zorluyor; çünkü başkasına öykünen, kendini unutandır, başkasının çekimine kapılarak kendinden uzaklaşandır; başkasının sultasına giren, ona tutsak olandır. Bilinçli ve özgür olansa, kimliğini koruyandır, kendisi olmakta ayak direyendir. Bunu başardık mı, Türklükten, Türkçülükten söz etmenin gereği kalmaz. Türkçe davranmak yeter. Büyük şairimiz Nedim' in şu soylu övünmesi hepimizin kulağına altın küpe olmalı: "Ma'lumdur benim sühanım mahlas istemez." Kendi kendisiyle tutarlı, kendisiyle uyumlu her bireyin, her toplumun benimseyeceği bir yaşam ilkesidir bu. Aynı şey Atatürk'ün "Bağımsızlık benim karakterimdir" sözü için de geçerlidir. Sürekli başkasına öykünmek, hep başkası gibi olmaya çalışmak, evrende bize ayrılan yeri başkasına peşkeş çekmektir. Bundan daha zavallıca bir var
..
TURAN OFLAZOĞLU, Türk Dili, sayı:507, yıl: 1994