ALİ AKBAŞ- GÖYGÖL İNCELEMESİ
— Şair Ahmet Cevat'ın aziz
Bir seher vaktinde vardık Göygöl'e
Burda kızlar gül takıyor kâküle
Alev alev bir gül attım su yandı
Sunam derin uykusundan uyandı
Yavaş yavaş araladı perdeyi
Gönlüm göle düşmüş yaban ördeği
Giyip kuşanmaya erinmiş Göygöl
İpekten tüllere bürünmüş Göygöl
Ne kadar özenmiş hilkatin eli
Bir depremle doğan yaylagüzeli
Ninniler dinlemiş deli rüzgârdan
Gıdasını almış yağmurdan kardan
Sonra canlar yakan bir âfet olmuş
Burdan su içiyor her sevdalı kuş
Sanki aynasını düşürmüş felek
Göygöl'den gayrisi bir kirli gölek
Gök mâvi, göl mâvi her şey semâvi
Arşa çıkar Ateşgâh'ın alevi
Burası Kafdağı tezatlar evi
Çıkar her adımda bir masal devi
Dağlar deve olur bulut güvercin
Bir gümüş sakallı keçi olur cin
Yanılıp Göygöl'ü su sanmasınlar
Bismillah demeden yıkanmasınlar
Gece ipil ipil yıldız elenir
Ay ışığı düşer göl harelenir
Asırlardır sevda çeken gönüller
Ateşgâh'ta yanar burda serinler.
Göygöl menbâıdır efsânelerin
Bu sulardan doğmuş Hüsrev'le Şirin
Dedem Korkut bu dağlara uğramış
Acıkmış suyuna ekmek doğramış
Bir sabah Göygöl’de peri kızları
Yıkanırken siper edip sazları
Üstlerine gelmiş bir deli çoban
Kır papaklı sırtı heybeli çoban
Bakmış ki gölbaşı peri tüneği
Atmış üstlerine ak kepeneği
Bir anlık gafletten doğmuş Tepegöz
Oğuz’u uykuda boğmuş Tepegöz
Bir gece yarısı ay suya düşer
Çöllerde bir ceylan pusuya düşer
Derinden derine harelenir su
Sararken her yanı barut kokusu
Çimenler üstünde üç beş damla kan
Gözünü nefretle kapatır ceylan
Çırpınır ağzında bir demet kekik
Kör avcı her şeye çekilmez tetik
Şimdi yaylaların sonbaharıdır
Dağları kaplayan süt buharıdır
Yapayalnız kalmış kuğulu Göygöl
Ağlayan göz gibi buğulu Göygöl
Uzar kıyısında bir sarı kamış
Kendini seyreder sularda yaz kış
Şimal küleğiyle kar geliyor kar
Sunamı tufandan koruyun dağlar
Dedim doruklarda açan menekşe
Dedi uçabilsem kuş olsam keşke
Bilmem nasıl sığdım ben bu derbende
Merih’in, Zühre’nin derdi var bende
Yüzümü yalarken yayla meltemi
Her gece rüyamda bir beyaz gemi
Sularımı yara yara gidiyor
Özlediğim bir diyara gidiyor
Ham Kepez çıkarır altın tacını
Her gün bu aynada tarar saçını
Köroğlu yol keser alır bacını
Kaçak Nebi unutur mu öcünü
Deli poyraz doruklarda tar çalar
Dal koparır, can aparır, nar çalar
Uçuşan yapraklar turna teleği
Bulutlar dağların ipek yeleği -
Bir nevruz sabahı sökerken şafak
Bir şehzade gelip uyandıracak
Nal sesleri duyacaksın derinden
Öpecek usulca göy gözlerinden
Açma duvağını sır verme ele
Şu fırtına dinsin, yaz gelsin hele
Uyu -Natevan'ım yaralım uyu
Uyu bahtı kara maralım uyu
Bir ş’ir bıraktım sana hediye
Bu garip yolcuyu unutma diye
Şahidimiz olsun ulu çınarlar
Gün gelir okuyup bizi anarlar
Çınar fısıldaşır pınara söyler
Pınar da üstadım Anar'a söyler
Bu sayede elden ele duyulur
Bizim de adımız şair sayılır
Mesnevi okuyup geçtim Gence'den
İçime bir sızı düştü inceden
Elveda bağlarda üzüm derenler
Üzümü unutup hüzün derenler
Elveda adını unutan şehir
Elveda akmayı unutan nehir
Ata yadigârı Gence elveda
Dalında kuruyan gonca elveda
Ali AKBAŞ
BİR ŞEHZADE GELİP UYANDIRACAK
Ali Akbaş'ın "Göygöl" şiiri 1990'ın en güzel şiir verimlerinden biri seçilerek Yazarlar Birliği'nin Türkiye Kültür ve Sanat Yıllığı'na alınmış.
Bir yıldan beri Ali Akbaş'ın şiirine eğilmekteyim; hünerde, samimilikte, köy, memleket, tabiat sevgisinde onun yeni anlatımlar bulduğunu görmekteyim.
Üzerine bu şiirin yazıldığı "Göygöl” Azerbaycan’ın kültürde, şiirde, güzellikte, yiğitlikte ve efsanede özü olan Gence Hindedir. Gence ilini kuşatan dağlar üzerinde volkan kalıntısı bir göldür. Bulunduğunuz yaylanın seviyesine göre Göygöl hayli derinde camgöbeğinden maviye, laciverde değişen bir şiir ummanıdır.
1990 Eylül'ü sonlarında bu coğrafya harikasını biz de gördüktü. Yaylaya çıkarken yol üstünü dolduran, bol meyveli, tandırlı, kaymaklı, "bağbancı" hayatının renkleri, ruhumuzu ısındırmıştı. Harput'un Göllü Bağları’nda, İskenderun'un Soğukoluk’unda, Kayseri’nin Talas’ında rastladığımıza benzer köylü kadınlar, aynı giyimde delikanlı ve genç kızlar ayni şetaret ve iyilikseverlik içinde karpuz, üzüm, yufka, çörek satıyorlardı.
İşte Ali Akbaş böylesine ruh, efsane ve milliyet esen vatan parçasını şiiri ile anlatmak cesaretini göstermiş. "Cesaret" dedim. Çünkü şiirin ve sanatın "çok güzel"e yanaşması tehlikelidir. Bakarsınız ele alman konunun ihtişamı, şiiri (resimi, musikiyi) aşabilir. Düşünebilirsiniz: Nedim ve Yahya Kemal’den başka kaç şair İstanbul'u gönlümüzü doyurasıya anlatabilmiştir.
Akbaş'ın bu şiiri, Azerbaycan edebiyatının Stalin komünizmine verdiği sanat şehidlerinin en büyüğü olan ’’şair Ahmed Cevat’ın aziz hatırasına” ithaf etmesi de ayrı bir incelikle beraber milliyetçi bakış tarzını da ortaya koymaktadır. Şiirin bütününe sindirilmiş bu millî duyuş şiirin sonunda bir özleyiş halinde açığa vurulacaktır:
Ata yadigârı Gence elveda
Dalında kuruyan gonca elveda
Ayrıca şiirin en güzel bölümlerinden birisi mecaz-ı mürsel (alegori) halinde Türk dünyasının büyük ümidini, zaptolunmaz isteğini dile getirecektir.
Şimdi yaylaların sonbaharıdır
Dağları kaplayan süt buharıdır
Yapayalnız kalmış kuğulu Göygöl
Ağlayan göz gibi buğulu Göygöl
Masallarımızdaki yoksul ve öksüz kızın, bir gün, bir ’’şehzade" tarafından kurtarılması motifi halinde:
Bir nevruz sabahı sökerken şafak
Bir şehzade gelip uyandıracak
Nal sesleri duyacaksın derinden
Öpecek usulca göy gözlerinden
Açma duvağını sır verme ele
Şu fırtına dinsin, yaz gelsin hele
Uyu Natevan’ım varalım uyu
Uyu bahtı kara maralım uyu
Burada, Ali Akbaş’ın bütün şiirleri için dikkat edilecek nokta, millî duygu ve isteklerin yüksek sesle, iddia ve heyecanla verilmeyip, daha ziyade mecazlar aralığından ve sır verir gibi yumuşak söylenmesidir.
Şiirimizde bir göl için bu genişlikte, bu derinlemesine bakış ve duyuş şiiri var mıdır? Ben hatırlayamadım. Ahmet Haşim göller atmosferini çok sever. O kadar ki "göllerde bu dem bir kamış" olmayı özler. Nazım Hikmet de bazan:
Dağ başlarının kaim sesli sipahileri
Güneşin boynunu vurup
Kanını göle akıttılar
gibi Ahmet Haşim'in mecaz âlemine ansızın ve pervasızca giren mısralarla da konuşur. Haşim'de bu teşbihin aslı bir "süvari" kılığında görünmüştür:
Şu bakır zirvelerin ardında
Bir süvari geliyor kan rengi
Başlıyor şimdi melûl akşamda
Son ışıklarla bulutlar cengi
Tabii, Yalıya Kemal’in Boğaz'ı "Eylül sonunda İsviçre göllerine" benzeten şiirleri, Nazım Hikmet’in "Bahri Hazer" i, Ahmet Muhip Dranas'ın "Ağrı" adındaki o nefis dağ şiiri, daha ararsak çok vardır. Ama tek başına, adı belli bir gölü anlatan üstün şiiri yine de hatırlamıyorum.
Göygöl anlatılıyor ama bu, herhangi düz, coğrafî bir tasvir olmadığı gibi, şair Eşrefin "numarasız gözlük gibi" dediği cinsten, herhangi bir göle uygulanabilecek kalıp kelimeler ve mecazlarla da yapılan bir anlatım da değildir. Burada, yapısı ile ve onu görebilene verdiği duygu ve heyecanlarla Gence'nin dağlarına oyulmuş Göygöl (gök: mavi) söz konusudur:
Giyip kuşanmaya erinmiş Göygöl
İpekten tüllere bürünmüş Göygöl
………….
Bir depremle doğan yaylagüzeli
…………………….
Gök mâvi, göl mâvi her şey semâvi
Arşa çıkar ateşgâh'ın alevi
……………………….
Yapayalnız kalmış kuğulu Göygöl
Ağlayan göz gibi buğulu Göygöl
Bilmem nasıl sığdım ben bu derbende
vs. ve sayılan efsaneleri, Köroğlu, Tepegöz, Kaçak Nebi gibi kahramanları ile burası ancak "Azer" (ateş) diyarının yayla derbendindeki Göygöl olabilir...
Edebiyatımızda bir göle tahsis olunmuş büyük bir şiir yoktur, demiştik. Ama Lamartine'in Lac (göl) adındaki ünlü şiiri, Türk şairlerince yazılmış kadar, bizim edebiyatımıza girmiştir. Bu Lac, Tanzimat'tan beri belki on defa, manzum olarak Türkçeye çevrilmiştir. Son çevireni Yaşar Nabi Nayır olan bu şiir, bir kaç kuşağın dilinden düşmemiştir.
Ancak Lamartine’in bu mükemmel şiiri de herhangi bir coğrafî gölü anlatmayıp alegori içinde alegorilerle hayatı, faniliği, acıları ve düşünceyi girdabına (anaforuna) alan ince fikir ve duyguları sıralamaktadır.
Lamartine’in Göl şiiri acaba Ali Akbaş’a modellik, kaynaklık etli mi? Düşünülebilir... Ancak Lamartine’in romantik eserinde millî acı ve duygunun olmadığı, aşk kırıklığıyla dolu hatıraların rüzgârı estiği, ufuktan ufka atılan dalgalar gibi akıl almaz benzetmelerin, mecazların, büyük sözlerin insanoğluna ebediyeti resmetmek islediği akılda tutulmalıdır.
Bir seher vakti vardık Göygöl’e diye başlayan girişi, F. Nafiz Çamlıbel'in "Han Duvarları" gibi konulu, vakalı bir hikâye-şiire başladığımızı düşündürüyor. Ancak vaka yoktur. Her şey mecaz, manzara, kültür, sanat, destan çağrışımları halinde Göygöl’ün kendisinde merkezleşiyor.
Burası Zerdüşt’ün eski diyarıdır.
Ateş, burada bir zamanlar
mukaddes olmuştur; hatta tanrılaşmıştır. Ateşgede, ateşgah gibi eski Zerdüşt kült'ünü dile getiren terimlerin yanı sıra, Göygöl şiirinde sıcaklık da serinlikler de soğuk göl imajı kadar yer tutmaktadır:
Alev alev bir gül attım su yandı
………………………..
Canlar yakan bir afet
…………………….
Ateşgâhta yanar burda serinler vs.
Azerbaycan’da bilhassa Gence, özelliklerin ve bir nice Türk efsanesinin kaynağıdır. Dede Korkud hikâyelerinin vatanı, Bayburt'tan oralara uzandığı gibi, Köroğlu'na ait bir Çamlıbel de orada söylenir. Kaçak Nebi adlı kahraman, her an Azeri'nin gönlünde dolaşır. Dahası Nevruz Azerbaycan'da, çok köklü bir takvim töresi, bir bahar müjdesi, halka, İslâm'a, zerdüşte karışmış bir Ergenekon; yani Türk mitolojisinden zengin bir damardır. Tar Azerbaycan'da çok bilinen "millî" denilebilecek bir çalgıdır. Bahtiyar Vahapzade, çok güzel bir şiirinde "tar"ın "mugam"ın Azeri için olan manasını anlatır.
Göygöl'ün bulunduğu diyar, ayni zamanda Kaf Dağlarıdır. Kaf dağlarının, İslâm dininden, Peygamberimizin Mi'râc seyrinden, Yunan mitolojisinden tutunuz da Hızır Aleyhisselam’a Malatyalı Seyyid Battal Gazi ve Sarı Saltuk'a kadar uzayan, yazılan masal içinde masallar doğuran çok geniş bir âlemi var. Onun için Akbaş, Köroğlu’nun "Bingöl'leri gibi Göygöl'e belki "Ab-ı hayat" (bengisu) gözüyle bakıyor. Onun Kaf Dağlılığım güzel mısralarla zenginleştiriyor:
"Burası Kafdağı tezatlar evi
Çıkar her adımda bir masal devi...
Dağlar deve olur, bulut güvercin...”
Ali Akbaş, Yalnız Türk Edebiyatından, Türk efsanelerinden,
İslâm bakışından, Hüsrev'le Şirin gibi Türk-İran ortak malı aşk destanlarından faydalanmıyor, Batı-Yunan mitolojisinden periler "Nymfa"lar da onun bakışını etkilemiştir. O bakışla, Dede Korkud'un Tepegöz hikâyesinde belli belirsiz anlatılan bir peri-kızıyla çobanın sevişmesi imâsını da bir hikâye mitosu haline getirerek, şiirine yerleştirmiştir. Şiirde otuz'dan kırka kadar mısralar şairin icadı, bir güzel efsaneyi hikâye ediyor.
Azerbaycan, (bütünü düşünülürse) Fuzûli'nin de Leylâ ile Mecnûn'un da vatanıdır. Fuzûlî'nin: "Ahu- gözü kolu ayağı bağlı" ceylanı da Akbaş'a Göygöl'den bir çevre rengi haline iniyor. O da "zâlim avcı”nın vurduğu bir ceylanın ağzında bir demet kekikle öldürüldüğünü, Gence'ye uygun bir tasarı olarak alıyor. Kaldı ki Azerî'nin minyatürlerinde, duvar resimlerinde, bakır tepsi ve bardak kabartmalarında da ceylan, şiirinde olduğu kadar vazgeçilmez bir motiftir.
Akbaş'ın milliyetçi olduğu kadar da Müslüman tavrı, yine iddiasız nutuksuz, iyice şiirleşerek, öbür eserleri gibi Göygöl'e de sinmiştir:
"Ne kadar özenmiş hilkatin eli... "
……………………..
"Yanılıp Göygöl’ü su sanmasınlar
Bismillah demeden yıkanmasınlar..."
Akbaş'ın diğer şiirleri gibi Göygöl’ün dili de Karacaoğlan'ınki ile pek az ek yeri bırakan bir âşık şiiri zevki veriyor. Karaca-oğlan kadar sıcak, Yunus kadar az kelimeli öz-deyişli olmak cehdim gösteriyor. Yer yer, sanki kalıp halinde halk şiiri mısralarını tekrarladığı veya o hissi verdiği bile oluyor.
Sunam derin uykusundan uyandı
……………………….
Sunamı tûfândan koruyan dağlar
…………………………………
Sularımı yara yara geliyor..."
Ancak, Göygöl'e ve dünyaya bakışı Azerbaycan, duyuş ve düşünceler; ustalıkla bir âlemi ortaya seren yeni mecazlar Akbaş'ın şiirine yenilik, çağdaşlık orijinallik kazandırıyor:
"Sanki aynasını düşürmüş felek
……………………………….
Dağlar deve olur bulut güvercin
…………………….
.Gece ipil ipil yıldız elenir.
………………………………….
Deli poyraz doruklarda tar çalar"
Ali Akbaş, bu şiirde yer yer ve hele şiirin sonunda büsbütün hüzünler, kederler içindedir. Dağlar, hasretler, ölüm, ayrılık halk şiirimizin, türkülerimizin ezelî hüzün temalarıdır. Ancak bu şiire Ali Akbaş'ın başarı ile sindirdiği büsbütün başka büsbütün yeni bir millî acıdır. Azerbeycan'ın hâlâ sürmekte olan esirlik, istiklâlsizlik, sahipsizlik derdidir; bu derdi, Türkiye'de ve bütün dünyada yaşayan soydaşların ıztırabı, bu şiirde Göygöl Gence timsalleri etrafında en güzel ifadesine kavuşmuştur:
"Yüzümü yalarken yayla meltemi
Her gece rüyamda bir beyaz gemi
Sularımı yara yara gidiyor
Özlediğim bir diyara gidiyor.
Mesnevi okuyup geçtik Gence'den
İçime bir sızı düştü inceden
Elvedâ bağlardan üzüm derenler
Üzümü unutup hüzün derenler."
AHMET KABAKLI, Türk Edebiyatı, Ağustos 1991
İLGİLİ İÇERİK