NEF'İ - GÜZEL BEYİTLER
Ne tende cân ile sensiz ümmid-i sıhhat olur
Ne can bedende gam-ı firkatinle rahat olur.
Sen olmayınca can da ten de sıhhat umudu taşımazlar. Senin ayrılığından dolayı ne can ne de beden rahat ve huzur görürler.
Divan şiirinde âşığın tek derdi sevgiliden ayrı düşmüş olmasıdır. Bu ayrılık, âşığın büyük belalara ve acılara düşmesine vesile olur. Sevgili yakında olsun; ama isterse âşığına zulmetsin. O buna razıdır.
Belâ budur ki alıştı belâlarınla gönül
Gamın da gelse dile bâis-i meserret olur
Asıl bela budur ki, gönül senin belalarına alıştı, onsuz edemiyor. O derece ki senden gam ve keder gelse, o bile gönlün sevincine vesile olur.
Sevgili sultandır, âşıklarına cefa etmeyi şiar edinmiştir, âşık da buna razı ve hazırdır. Âşık için asıl tehlike sevgilinin belalarım ve zulmünü esirgemesi yani âşığı görmezden gelmesidir.
Ne şeb ki kûyuna yüz sürmesem o şeb ölürüm
Ne gün ki kametini görmesem kıyamet olur
Hangi gece, senin eşiğine yüz sürmesem, o an ölürüm. Hangi gün senin boyunu görmesem o gün kıyamet olur.
Kamet, boy demektir; ayağa kalkınca belli olur. Kıyamet hem kıyamet günü hem de ayağa kalkmak demektir.
Şair, kamet ve kıyamet kelimelerinde cinas yapıyor. Yüz sürmek hürmet ifadesidir.
Tûtî-i mûcize-gûyem ne desem lâf değil
Çerh ile söyleşemem âyinesi sâf değil
Mucize gibi söz soyleyen bir papağanım. Söylediklerim boş ve mânâsız sözler değildir. Ama felek ile söyleşemem çünkü onun aynası saf değil.
Papağan, insan gibi konuşabilen tek hayvandır. Bu olağanüstü -mucizevî- bir durumdur. Papağanı konuşmaya alıştırmak için onu bir aynanın karşısına koyarlar; sahibi de aynanın arka tarafına geçer ve kelimeleri telaffuz eder. Aynada kendini gören papağan kendi hemcinsi birisiyle karşı karşıya olduğunu zanneder ve karşıdan gelen sesleri taklit ederek konuşmayı öğrenir. Ayna ne kadar temiz ve parlak olursa görüntü o kadar güzel olacağından konuşma daha çabuk öğrenilir.
Beytin mecazî anlamı da şudur:
Çerh, felek demektir. Çerh ile anlaşamamak, talihin yüze gülmemesi anlamına gelir.
Şair ayrıca dünyayı ve insanları da kastediyor. "Onlarla anlaşamıyorum çünkü onların kalbi temiz değil” diyor. Ayna, gönül -kalb- mânâsında kullanılmıştır.
Ehl-i dildir diyemem sînesi sâf olmayana
Ehl-i dil birbirini bilmemek insâf değil
Kalbi temiz olmayana gönül ehlidir diyemem, Gönül ehli insanların birbirini bilmemesi insafa sığacak bir şey değildir.
Gönül ehli -kalbi temiz-; kimseyle çekişip, niza etmeyen, dünyaya ve zevklerine fazla önem vermeyen insanlara denir.
Nefi "zaten gönül ehli insan az, bir de onlar birbirlerinden habersiz olunca bu, insafa sığmaz” diyor.
Hem kadeh hem bâde hem bir şûh sâkîdir gönül
Ehl-i aşkın hâsılı sahib-mezâkıdır gönül
Gönül; hem kadeh, hem içindeki şarap, hem de şarap dağıtan şuh bir güzeldir. Sözün kısası gönül, aşk ehli insanlar içinde tam bir zevk sahibidir.
Bir meclis tasavvuru var. Meclise katılanlar daire şeklinde ve muayyen bir sıraya göre otururlar, içki dağıtan güzel, sırayla içki dağıtır. Fakat Nefi'nin bu beytinde meclis, kendisinden ve gönlünden ibarettir. Aşk sarhoşu olmak için Nefi'nin ne meclise ne şaraba ne de şarap dağıtana ihtiyacı vardır. Kendi gönlüyle hem-hal olmak yeterlidir.
Hocamız Tanpınar, yanılmıyorsam bu beyit için "şâhâne inziva” demişti.
Dildedir mihrin ko hâk olsun yolunda cân u ten
Ben ölürsem âlem-i mânide bâkidir gönül
Senin aşkın gönlümdedir. Bırak, canım ve tenim senin yolunda toprak olsun. Ben ölsem bile, mânâ âleminde gönül, sonsuza kadar yaşayacaktır.
Başından buraya kadar bütün örneklerde de görüldüğü üzre, Divan şiirinde, aşk ile, âşıklık ile nâm almak iftihar vesilesidir.
Baht uyansa hâba varsa dîde-i bîdârımız
Düşde bâri gayrdan tenha düşürsek yârimiz
Bahtımız uyansa da uykusuz gözlerimiz uykuya dalsa. Belki böylece sevgiliyi, rüyada başkalarından -rakipten- uzak ve tenha görebiliriz.
Biz hazân u hâr kaydından beri bülbülleriz
Sîne-i pür dâğımızdır bağımız gülzârımız
Biz, sonbahar ve diken endişesinden uzak bülbülleriz. Bizim bağımız bahçemiz yaralı gönlümüzdür.
Yara, rengi ve şekli itibariyle güle benzer. Şairin gönlü her zaman yaralı olduğuna göre, her zaman bahar mevsimidir. Öyle birisinin sonbahardan veya gülün dikeninden korkusu olur mu?
Yine sen istediğin yerde gezersin güzelim
Cismimiz yok yere yolunda heman hâk ederiz.
Güzelim, yine sen istediğin yerde gezersin, Biz bedenimizi senin gelip geçeceğin yolun toprağı haline getiririz de senin haberin bile olmaz.
Bildirirdim derdimi bir âli ile cânâne hep
Korkarım sûz-ı derûnumdan felekler yâne hep
Derdimi ah ederek sevgiliye bildirmek isterdim ama gönlümün ateşinden feleklerin yanmasından korkarım.
Daha önce de söylendiği gibi ah, gönül yangının alâmetidir. Duman gibi göklere yükselir ve ateş gibi temas ettiği yeri yakar. Felekleri yakmak, hem talihin gidişatını değiştirmek hem de güneşin doğuşuyla sabah olması demektir. Âşık gece sabaha kadar ayrılık derdiyle ah eder. Bu tasavvur divan şiirinin temel hayâllerinden biridir.
Yazanlar peykerim destinde bir peymâne yazmışlar
Görüp mest-i mey-i aşk olduğum mestâne yazmışlar
Resmimi çizenler, beni, elimde bir kadehle resmetmişler. Aşk şarabı ile dolu olduğumu görüp beni sarhoş bir görüntü içinde çizmişler.
Şairi sarhoş ve elinde kadehle resmeden ressam, takdir-i İlahîdir. Çünkü kaderi tayin eden Allah'tır. Beyitteki aşk ve sarhoşluk ise ilahî aşktır.
Bana teklif-i zühd etmezdi idrak olsa zâhidde
Yazıklar kim anı âkil beni divâne yazmışlar
Zâhidde idrak olsaydı bana zühdü teklif etmezdi. Yazıklar olsun ki onu akıllı beni deli olarak düşünmüşler.
Zâhid, orta tabakanın temsilcisidir. O, dinin yasaklarına harfiyyen uyar fakat bu dairenin dışına çıkamaz Tasavvuf ehli ise dinin yasaklarına tam uymakla be daha ileri merhalelere yükselir. Cenab-ı Hakk'ın cemalini, rızasını taleb eder. Bu anlayış öteden beri zühd ehli ile tasavvuf erbabı arasında sürüp gider.
Nefi tasavvuf düşüncesine taraftardır. O, mevlevi olmamakla birlikte, Ali Nihat Tarlan hocamıza göre Hz Mevlânâ'yı en iyi anlamış şairdir.
Benim âşık ki rüsvâlıkla tuttu şöhretim şehri
Yazanlar kıssa-i Mecnûnu hep yabâne yazmışlar
Asıl âşık benim. Aşk uğrunda rüsva oldum ve bu yoldaki şöhretim bütün şehri tuttu. Mecnun hikâyesini yazanlar hep yabana yazmışlar.
Aşk, orta tabaka insanının gözünde iyi bir şey değildir. Çünkü aşk, aklı ve akla uygun hareketi yok eder. Bundan dolayı âşıkların hal ve tavırları, giyinişleri kınanır ve ayıplanır. Nitekim Mecnûn da öyle kınanmıştı. Fakat Mecnûn yabana -çöllere- gidip bundan kurtulmuş idi. Fakat Nefi, Mecnûn gibi âşık olmasına ve Mecnûn gibi kınanmasına rağmen şehir insanı olduğu için yabana gidip kurtulamıyor
Yabana yazmanın bir anlamı da boşuna yazmışlar, asılsız haber söylemişler demektir. Şair, bu ifade ile " eğer kıssası yazılacak, hikâyesi anlatılacak biri varsa o da benim; Mecnûn'unkiyle boşuboşuna uğraşmışlar” demek istiyor.
Şah Beyitler, Niyazi AKINCIOĞLU
BEYİTLER-2
I
Biz güft ü gûdayız nigeh-i çeşm-i yâr ile
Aşk olsun ol muâmelenin âşinâsına
Vezni: Mefûlü Fâilâtü Mefâlü Fâilün
Günümüz Türkçesi
Biz, sevgilinin bakışları konusunda ancak dedikodu ediyoruz yahut o gözlerle uzaktan, kaçamak bakışların diliyle konuşabiliyoruz. Onunla gözgözeg elebilmeyi, onun gözlerinin tâ içine bakabilmeyi becerenlere aşkolsun!
İzahlar
Çeşm-i yâr: (f. is. t.) Sevgilinin gözü.
Nigeh-i çeşm-i yâr: (Zincirleme f. is. t.) Sevgilinin gözünün bakışı.
Dedikodu, gizli konuşma manasına gelen Farsça güft ü gû tabiri, normal imlâmızla, güftügû şeklinde ve bir birleşik isim olarak yazılır
***
II
1. Dildedir mihrin ko hâk olsun yolunda cân ü ten
Ben ölürsem âlem-î ma'nîde bâkidir gönül
2. Etse Nefî nola ger gönlüyle dâim bezm-i hâs
Hem kadeh hem bâde hem bir şûh sâkîdir gönül
Vezni: Fâilâtün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün
Günümüz Türkçesi
1.Sevgin gönülde ya bırak, can ve vücut senin yolunda toprak olsun. Ben ölürsem, gönül manevî âlemde yaşar.
2. Nefi daima gönlüyle başbaşa kalıp özel bir zevk meclisi kursa, konuşsa, eğlense ne çıkar? Gönül hem kadh, hem şarap, hem de şen, şuh bir saki yerini tutar.
İzahlar:
1. Âlem-i ma'ni: (f. is. t.) Mana âlemi, maddî âlemden ayrı olan manevî âlem.
2. Bezm-i hâs: (f. s. t.) Hususî meclis, ancak sayılı kimselerin bulunabileceği içki âlemi.
Şûh kelimesini vezinde bir kapalı ve bir açık hece karşılığı olacak tarzda uzatarak okumalıdır.
Bu beyit, dünyaya sırt çevirebilen san'atkâr gururunun güzel bir ifadesidir.
***
III
Nice bir dil gam-i zülfünle perîșân olsun
Gôreyin zülfănü kim hâk ile yeksân olsun
Vezni: Feilâtün (Fâilâtün) Feilâtün Feilâtün Feilün (Fa'lün)
Günümüz Türkçesi
Gönül, daha ne zamana kadar saçlarının derdiyle perişan olacak? (Benim neler çektiğimi anlamak için saçını çöz, benim gibi) yerlerde sürünsün de o zaman göreyim seni!..
İzahlar:
Nice bir; nekadar, nasıl, daha ne zamana kadar demektir.
Gam-i zülf: (f. is.t.) Zülfün gamı; saç yüzünden çekilen keder.
Göreyin, göreyim demektir.
Bu beyitte şair, sevgilisinin, kendine elem veren saçına yerlerde sürünsün yahut toprak olsun tarzında beddua eder gibi görünmektedir. Hâlbuki hâk ile yeksan olmak (yerle bir olmak) tabiri tevriyeli kullanıldığı için şairin asıl maksadı da: "Saçın yere kadar uzansın ve bu yüzden gönlümün perişanlığı da artsın.” demektir.
İlk mısrada gönüle verilen perîşân vasfının, saçla da münasebeti olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.
***
VI
Biz hazân ü hâr kaydinden berî bülbülleriz
Sîne-i pürdâğımızdır bâğımız gülzârımız
Vezni: Fâilâtün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün
Günümüz Türkçesi
Biz, sonbahar ve diken tasasını çekmiyen bülbülleriz; yaralı bağrımız bizim bağımız, bahçemizdir.
İzahlar
Sîne-i pürdâğ: (f. St. t.) Yaralı, dağlanmış, göğüs.
Bu beytin manası, kıpkızıl yaralar açılmış bir göğüs ile çiçekli bir bahçe arasındaki münasebete dayanmaktadır.
Birinci mısradaki hâr kelimesini, vezinde bir kapalı ve bir açık hece değerince uzatarak okumalıdır.
***
V
Agyâr elemin çekme gönül nâfile gamdır
Hasmın sitemin anlamamak hasma sitemdir.
Vezni: Mef’ûlü Mefâîlü Mefâîlü Fâûlün
Günümüz Türkçesi
Gönül! Aşktaki rakiplerinin derdini çekme, bu, üzülmeğe değmez bir gamdır; düşmanın ettiği zulmü, sitemi anlamaz görünmek, onun içine indirmek demektir.
İzahlar
Ağyar elemin, ağyarın elemini ve hasmın sitemin, hasımın sitemini demektir.
Bu beytin bilhassa ikinci mısraı, darbımesel halinde daima tekrarlanan sözlerdir.
N.H.ONAN, İZAHLI DİVAN ŞİİR ANTOLOJİS
