RECAİZADE MAHMUT EKREM - VATAN MERSİYESİ İNCELEMESİ
…
Vardı tâ Kâbe’ye zemzem gibi hûn-âb akıyor
Gökteki rûh-i şehîdânt bu hasret yakıyor
Yine erbâb-ı hevâ seyrine çıkmış bakıyor;
Vatanın bağrına düşman dayadı hançerini
Yoğimiş kurtaracak bahtı kara mâderini
…
Serilüp hâk-i hakarette vatan can veriyor
Yetişin son nefesindir gelin imdada! diyor
Sevgili validemiz akıbet elden gidiyor;
Vatanın bağrına düşman dayadı hançerini
Yoğimiş kurtaracak bahtı kara mâderini
…
Silmedik bunca yetimin gözünün yaşlarını
Taşa topraklara sürdük o güzel başlarını
Vatanın bağrına vurduk vatanın taşlarını;
Vatanın bağrına düşman dayadı hançerini
Yoğimiş kurtaracak bahtı kara mâderini
…
(Namık Kemal)
Tanzimat edebiyatı, Tanzimat Fermanı’nın ilanının ardından yeniliklere kapı açılan bir ortamda ortaya çıkmış bir edebiyattır. Bu dönemin önemli isimleri, Şinasi, Ziya Paşa ve Namık Kemal, Avrupa’ya gitmiş, oradaki düşüncelerden ve edebiyat akımlarından etkilenerek bu etkileri eserlerine yansıtmışlardır. “Vatan, hürriyet, hak, adalet” gibi kavramları en çok dile getiren isim olan Namık Kemal, bu özelliğiyle “vatan şairi” unvanını almış ve bu ünvanla anılmıştır. Yukarıya aldığımız şiirinde vatan konusunu işleyen ve vatanı için dertlenen ateşli bir Namık Kemal görülüyor. Vatan teması o güne kadar şiirde işlenmeyen bir temadır ve Tanzimat edebiyatı sanatçılarının Batı kültür ve edebiyatından getirdiği bir yeniliktir.
Şiirin başlığı, Vatan Mersiyesi’dir. Mersiye, Divan edebiyatında ölen bir kimsenin iyiliğini, yiğitliğini, cömertliğini, yaptıklarını övmek ve ölümünden duyulan acıyı dile getirmek için yazılan şiirlerdir. Aruz vezniyle ve beyitler halinde yazılır. Kasidenin türlerinden biridir. Parça güzelliğine önem verilir. Bu şiire baktığımızda Divan şiiri nazım şekli olan kasidenin (mersiyenin) hem tema hem de biçim olarak değişikliklerle kullanıldığını görüyoruz. Vatan Mersiyesi de Aruz vezniyle yazılmıştır, ama bu şiir-genel anlamda mersiyenin temel özelliklerine uymamaktadır. Beyitlerle değil, bentlerle yazılmıştır. Konu bütünlüğü vardır. parça güzelliğine değil, bütün güzelliğine önem verilmiştir.
Şiir toplumsal konularla içli dışlı olan ve bu konuları savunan Namık Kemal’in ruh ve düşünce dünyasını açık bir şekilde yansıtmaktadır. Vatan için çırpınan Namık Kemal:
“Vatanın bağrına düşman dayamış hançerini
Yoğimiş kurtaracak bahtı kara mâderini”
dizelerini her bendin sonunda tekrar ederek vatanın düştüğü “acı” durumu ve karamsarlığını yansıtmıştır. Vatan Mersiyesi, “toplum için sanat” anlayışıyla yazılmış bir şiirdir ve bu anlayış şiire damgasını vurmuştur. Onun içindir ki şiirde dönemine ve daha önceki yüzyıllarda yazılmış olan Divan şiiri örneklerine göre yalın, anlaşılır bir dil kullanılmıştır.
“Yetişin son nefesindir gelin imdada! diyor
Sevgili validemiz akıbet elden gidiyor”
dizelerinde günlük konuşma dilinden alınan sözcükler kullanılmıştır. Dildeki bu yalınlık sadece buraya aldığımız dizelerle sınırlı değildir.
“Silmedik bunca yetimin gözünün yaşlarını
Taşa topraklara sürdük o güzel başlarını
Vatanın bağrına vurduk vatanın taşlarını;”
gibi dizelerde bu durum açıkça görülmektedir. Tanzimat edebiyatının birinci dönem sanatçıları (Şinasi, Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi...) dilde sadeleşmeyi savunmuş ve bunu eserlerinde uygulamışlardır. Ayrıca bu şiir, duygu ve coşku üzerine kurulu olduğu için romantizmin izlerini de taşımaktadır.
Tanzimat edebiyatı sanatçılarının edebiyatımıza getirdikleri yeniliklerden biri olan gazetenin o dönemde önemli bir işlevi vardır. Gazete düşünce yazılarının yanında edebî ürünlere de yer vermiştir. Romanlar, tiyatro eserleri ve şiirler halkı aydınlatmada ve bilgilendirmede bir araç olan gazetelerde yayınlanmış ve gazete toplum ve edebiyatımız için önemli bir işlevi yerine getirmiştir.