SÜLEYMANİYE KÜTÜPHANESİ

Süleymaniye Külliyesi'nin birinci ve ikin­ci medreselerinin kitaplık haline getirilme­siyle meydana gelen kütüphane, İstan­bul'un çeşitli semtlerinde mevcut kütüphanelerdeki kitapların bir araya toplanma­sıyla oluşmuştur. Büyük çoğunluğu İstan­bul'da bulunan, Anadolu'nun çeşitli vilâ­yetlerinde kurulan ve hemen hemen ta­mamı vakıf olan kütüphaneler, çeşitli se­beplerle kendi binalarını ve içindeki kitap­ları koruyamaz veya hizmet veremez ha­le gelince Evkaf Nezâreti kıymetli eserleri bir binada toplamaya karar vermiştir. Ba­zı kitaplar, I. Dünya Savaşı sebebiyle 1914 yılında Sultanselim'de Medresetül-mütehassısîn'e nakledilmiştir (İlmiyye Salname­si, s. 191). Bununla birlikte yeni bina ara­yışları sürmüş, eski sadrazamlardan Âlî Paşa'nın Mercan'da yanan konağının ar­sası üzerine bir kütüphane yapılması dü­şünülmüşse de malî imkânsızlık yüzünden bu gerçekleşmemiştir. Nihayet kitapların Süleymaniye medreselerinde toplanması­na karar verilmiş, Medresetül-mütehassısîn'e götürülen kitaplar Süleymaniye Ca­mii içindeki kitaplarla birlikte külliyenin ikinci medresesine konulmuştur. Böylece 1918 yılında Süleymaniye Umumi Kütüp­hanesi ortaya çıkmıştır. Kütüphaneye Sü­leymaniye adının verilmesinde, içerisinde bulunduğu külliyenin yanı sıra camiden gelen ve kütüphanenin çekirdeğini oluş­turan Süleymaniye koleksiyonunun da pa­yı vardır.

Süleymaniye Külliyesi'nin tesisi sırasın­da burada kütüphane binası yoktu. Vakfi­yede, "Medâris-i mezbûreye kütüb tedâ­rik olundukta hâfız-ı kütüb ve kâtib-i kü­tüb vüzerâ-i izâm-i zevi'l-ihtirâm ma'rifetiyle ta'yin ve vazifeleri tebyin oluna" de­nilmektedir (Süleymaniye Vakfiyesi, s. 42). Külliyenin 1557de hizmete açılmasından birkaç yıl sonra buraya saray kütüphane­sinden bazı kitapların gönderilmeye baş­landığı, böylece kütüphanenin temelleri­nin atıldığı belirtilmektedir. Zamanla ca­minin içinde biriken ve giderek çoğalan ki­taplar, I. Mahmud devrinde Sadrazam Kö­se Mustafa Bahir Paşa zamanında 1165'te (1751 -52) cami içerisinde sağ taraf revak altı demir parmaklıklarla çevrilerek oluşturulan yere konulmuştu. Devr-i Hamîdî fihristleri adıyla bilinen seriden olan Defter-i Kütübhâne-i Süleymâniyye adlı eserde (İstanbul 1310) kütüphanenin tesis tarihi 1280 (1863–64) diye kayıtlı ise de aynı fihristin sonunda yer alan,"... hu­lâsa defterinde muharrer olduğu veçhile bin iki yüz seksen tarihinde yazılıp kütüp­hanede bulunan deftere tatbiken ..." ifa­desinden bunun kitapların deftere kayıt tarihi olduğu anlaşılmaktadır.

Bugünkü Süleymaniye Kütüphanesi ku­rulurken cami içerisindeki kütüphane ya­nında Medresetü'l-mütehassısîn'e nakle­dilen Âşir Efendi, Beşir Ağa, Çelebi Ab­dullah Efendi, Çorlulu Ali Paşa, Damad İb­rahim Paşa, Esad Efendi, Hafız Ahmed Paşa, Kılıç Ali Paşa, Lâleli, Mesih Paşa, Mol­la Çelebi kütüphaneleri 1918'de bir araya getirilmiştir. Kütüphanenin ilk müdürü Kı­rım muhacirlerinden Mûsâ Akyiğitzâde, ikinci müdür Cevdet Bey'dir. Vakıflar tara­fından yönetilen kütüphaneler, 1924 yılın­da Tevhîd-i Tedrisât Kanunu ile Maarif Vekâleti'ne bağlanınca cami, tekke ve med­reselerde bulunan kitaplıklardan bazıları Süleymaniye Umumi Kütüphanesi'ne, di­ğerleri kendi bölgelerine yakın Eyüp'te Hüsrev Paşa, Çarşamba'da Murad Mollla, Lâleli'de Râgıb Paşa, Üsküdar'da Hacı Se­lim Ağa kütüphanelerine nakledilmiştir. Küçük ölçülerde yapılmış, bazılarının me­mur odaları dahi olmayan bu kuruluşlar yeni gelen kitaplar sebebiyle işlev göre­mez, kitapların bakımını yapamaz hale ge­lince bunlar da Süleymaniye Külliyesi ikin­ci medresesine getirilmiştir.

Birinci medrese önce, Hamdullah Subhi'nin (Tanrıöver) Maarif vekilliği zamanın­da Halil Ethem Bey'in başkanlığında ku­rulan heyet tarafından Ankara Etnograf­ya Müzesi için biriktirilip hazırlanan mü­zelik eşyaya ayrılmışken Ankara'da Etnog­rafya Müzesi binasının yapımı tamamla­nıp koleksiyon 1927'de oraya gönderilince burası Süleymaniye Kütüphanesi Mü­dürlüğü idaresine verilmiştir. Birinci med­resenin güneye doğru uzantısında yer alan sıbyan mektebi de 1957de çocuk kütüp­hanesi olarak hizmete açılmış, ancak çev­renin iş yerlerine dönüşmesi üzerine bu kütüphane 1980'de kapatılmıştır. Kütüp­hane oluştuktan sonra meslek içi eğitim kurslarının ilki 15 Eylül 1341 (15 Eylül 1925) tarihinde açılmış, kursta İstanbul Üniver­sitesi Kütüphanesi müdürü Ethem Feh­mi (Karatay) ve müfettiş Ahmed Tevfik Bey ders vermiştir.

Zamanımızda Süleymaniye Kütüphane­si, Türk-İslâm kültürünün ana kaynakla­rından olan yazma ve Arap harfli eski bas­ma eserleri bünyesinde barındıran, yerli ve yabancı araştırmacılara uluslararası dü­zeyde hizmet veren bir kuruluş durumun­dadır, içerisinde hayırsever kişilerin ve Fâ­tih, Hamidiye, Sultan Ahmed, I. Mahmud tarafından kurulan Ayasofya ve Lâleli gibi padişah kütüphanelerinin de bulunduğu 131 koleksiyonda 73.486 adet yazma ve 49.494 adet Arap harfli eski basma eser olmak üzere toplam122.980 adet eser vardır. Bunun dışında yeni harfli eserler, yabancı dillerde kitaplar, levha, defter, dos­ya ve fotokopi bölümleri mevcuttur. Kü­tüphanede cilt, tezhip, minyatür, hat ve ebru gibi geleneksel sanatların en güzel ör­neklerini görmek mümkündür. Bu eser­ler içerisinde tarihi çok eski, müellif hat­tı, dünyada tek nüsha veya sultanlara it­haf edilmiş çok değerli yazmalar bulun­maktadır.

Süleymaniye Kütüphanesi katalogla­ma ve tasnif, mikrofilm, yazma ve nâdir eserler yenileme ve araştırma mer­keziyle Türkiye Yazmaları Toplu Katalo­gu (TÜYATOK) şubesi bölümlerinden oluş­maktadır. Kütüphanede tasnif komisyonu 1927de kurulmuştur. Çalışmalarını ancak altı ay sürdürebilen bu komisyonun yeri­ne 2 Mart 1935 tarihinde, İstanbul Üniversitesi'nde Şarkiyat Bölümü'nü kuran Hellmut Ritter'in başkanlığında yeni bir komisyon teşkil edilmiştir. Daha sonra baş­kanları değişecek olan komisyonda Mual­lim Cevdet, Zahir Hasırcıoğlu, Mehmet Ali Ayni, Abdullah Atıf Tüzüner, Ömer Ferit Kam, Tâhir Olgun, Sabri Kalkandelenli gi­bi uzman kişiler görev yapmıştır. 1952 yı­lına kadar çalışan bu komisyon tarafın­dan yazmaların ve içlerinde bulunan risa­lelerin isimlerinin ve bunların müellifleri­nin doğru şekilde tesbit edilmesine çalı­şılmış, tesbit fişleri çıkartmış, ayrıca İstan­bul Kütüphaneleri Türkçe Tarih, Coğ­rafya Yazmalar Katalogu, Türkçe Di­vanlar Katalogu gibi eserler hazırlanmış­tır.

Kütüphaneye satın alma veya bağış yo­luyla gelen kitapların işlemleri tamamlan­dıktan sonra bunların "yazma bağışlar", "basma bağışlar", "yabancı diller" bölüm­lerine kayıtları yapılmaktadır. Bağış ola­rak gelen kitaplar belirli bir sayının üze­rinde olursa bağış yapanın adına bölüm açılır. 2006 yılında satın alınan eserlerin dışında kütüphaneye üç koleksiyon daha gelmiştir. Bunlardan Fethi Güner 100 adet yazma, on dört adet basma, Sami Benli yirmi beş adet yazma, 483 adet Arap harf­li basma, altmış beş adet Latin harfli bas­ma eser bağışlamıştır. Divan Edebiyatı Müzesi'nden nakledilen yazma eserlerin sa­yısı 245'tir.

Kütüphanede 1950'de Mikrofilm ve Fo­tokopi Servisi kurulmuş olup bu servis kendi konusunda yurdumuzdaki ilk kuru­luştur. O günün şartlarına göre mükem­mel evsafta oluşturulan servise daha son­raki yıllarda gerekli ihtimam gösterilme­diği için ancak 5000 kitabın mikrofilmi arşivlenebilmiştir. 2002 yılından beri diji­tal kameralarla kitapların fotoğrafları çe­kilip bilgisayara aktarılmak suretiyle yeni bir arşiv oluşturma çabaları sürmektedir. Kütüphanenin en önemli bölümü 1956'da kurulan Cilt ve Patoloji Servisi'dir. Ay­rıca merkezi Ankara'da olan Türkiye Yaz­maları Toplu Katalogu'nun çalışmaları için Süleymaniye Kütüphanesi'nde 1979 yılın­da bir şube açılmıştır. Bu seriden Süleymaniye Kütüphanesi yazmalarına ait Ali Nihad Tarlan, Giresun, Antalya Tekelioğlu, Amcazade Hüseyin Paşa, Hekimbaşı Mûsâ Nazif Efendi ve Aşir Efendi yazmaları­nın katalogları neşredilmiştir. İstanbul'da Süleymaniye Kütüphanesi'ne bağlı kütüp­haneler Âtıf Efendi (3228 yazma, 24.737 basma). Hacı Selim Ağa (2887 yazma, 1587 basma), Köprülü (2775 yazma, 827 basma), Nuruosmaniye (5053 yazma, 2660 basma) ve Râgıb Paşa'dır (1274 yazma, 11.259 bas­ma).

BİBLİYOGRAFYA:

Süleymaniye Vakfiyesi (haz. Kemâl Edlb Kürkçüoğlu), Ankara 1962, s. 42, 151-152; Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmi', 1, 18; ilmiyye Salna­mesi, s. 191; Osman Ergin, Muallim M. Cevdet'in Hayatı Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul 1937, s. 402-413; Halit Dener, Süleymaniye Umumî Kütüphanesi, İstanbul 1957; Süleymaniye Kü­tüphanesi, İstanbul 1974; Erünsal, Türk Kütüp­haneleri Tarihi II, s. 45-46, 94-95; Nimet Bayrakdar" İstanbul'daki Vakıf Kütüphaneler ve Süleymaniye Kütüphanesi", Türk Kütüphaneci­ler Demeği Bülteni, XV/3, Ankara 1966, s. 134-135; Müjgân Cunbur, "Kanunî Devrinde Kitap Sanatı, Kütüphaneleri ve Süleymaniye Kütüp­hanesi", a.e., XVll/3 (1968), s. 139.

Nevzat Kaya, DİA, 38