AŞIK TARZI HALK ŞİİRİ

AŞIK TARZI HALK ŞİİRİ ve ÖZELLİKLERİ

A. HECELİ TÜRLER

1. KOŞMA

Halk edebiyatı nazım biçimleri içinde en çok sevilen ve kullanılan koşmadır. Hece ölçüsünün (6+5) ya da (4+4+3) duraklı kalıbıyla yazılır. Bu kalıpların karışık olarak kullanıldığı koşmalar da vardır. 4 dizeli bentlerden oluşur. Dörtlük sayısı en az üçtür. Genellikle 3 ile 5 arasında değişir. Dörtlük sayısı beşten artık koşmalara da rastlanır. Uyak düzeni birinci dörtlüğün dışında bütün dörtlüklerde aynıdır. Uyak düzeni genellikle şöyle olur:

b ab a - c c c a - d d d a...

İlk dörtlüğün uyak düzeni xaxa ya da bbba biçimde de olabilir. Şair koşmanın son dörtlüğünde mahlasını söyler.

(4+3) yedili ve (4+4) sekizli kalıpla yazılmış koşmalar da vardır. Bunların koşma olarak gösterilmeleri ezgilerinden dolayıdır. Zaten, halk arasında özel bir ezgiyle okunan her hangi bir şiire koşma adı verilir.

Koşmalar ezgiyle okunuşlarına göre çeşitli adlar alır. Acem koşması, Kerem, Kesik kerem, Gevheri gibi...

Koşmalar genellikle lirik konularda yazılır. Aşk duyguları, üzüntüleri, acıları, sevgiliye kavuşma isteği, ayrılıktan yakınma, doğayla ilgili türlü duygu ve düşünceler hep koşma ile anlatılmıştır. Atasözleriyle işlenmiş öğüt veren, talihten, kaderden yakınan konularda yazılmış koşmalar da vardır.

Not: Koşmalar konular bakımından şu türlere ayrılır:

1. Güzelleme: Doğa güzelliklerinin, sevginin ve tabiatın anlatıldığı koşmalardır.

2. Taşlama: Bir kimseyi ya da toplumun aksayan yönlerini eleştiren koşmalardır.

3. Koçaklama: Kahramanlık konusunun işlendiği koşmalardır.

4: Ağıt: Ölen bir kimsenin ölümünden duyulan acının işlendiği koşmalardır.

2. DESTAN

4 dizeli bentlerden oluşur. Başka bir deyişle bentleri dörtlüktür. Halk şiirinde en uzun nazım biçimi destandır. Kimi destanlarda dörtlük sayısı 100'ü geçer. Destanlar, genellikle hece ölçüsünün on birli kalıbıyla yazılır. Sekizli kalıpla yazılan destanlar da vardır. Uyak düzeni şöyledir: baba-ccca-ddda-eee...

İlk dörtlüğün uyak düzeni x a x a biçiminde de olabilir.

Destanın son dörtlüğünde şair mahlasını söyler. Destanlar ezberlenmesi ve kolay hatırlanması düşüncesiyle genellikle zincirleme olarak yazılır. Destanlar konu bakımından birkaç bölükte toplanabilir:

1. Savaş destanları

2. Deprem, yangın, salgın hastalık gibi olaylarla ilgili destanlar

3. Eşkıya ve ünlü kişilerin serüvenlerini anlatan destanlar

4. Mizahi destanlar

5. Toplumsal taşlama ya da eleştiri niteliğinde destanlar

6. Atasözleri destanları

7. Hayvan destanları

8. Yaş destanları

Bu genel konuların dışında, özel ve kişisel durum ve olayları anlatan destanlar da vardır.

3. SEMAİ

Halk şiirinde hece ölçüsüyle ve aruz ölçüsüyle yazılan iki türlü semai vardır. (Aruz ölçüsüyle yazılan semai için, "Aruz ölçüsüyle Yazılan Halk Şiiri Nazım Biçimleri" bölümüne bakınız.) Hece ölçüsüyle yazılan semailer koşma tipine benzer. Uyak düzeni aynıdır. Yalnız aralarındaki ayrım dizelerinin hece sayısı bakımındandır. Semailer hece ölçüsünün sekizli kalıbıyla yazılır. Ya (4+4) duraklı ya da duraksız olur. Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir. Dörtlük sayısı beşten artık semailer azdır.

Semailerde daha çok sevgi, doğa, güzellik gibi konular işlenir. Koşmaya göre, daha canlı ve kıvrak bir üslûbu vardır. Semailerin de kendine özgü bir ezgisi vardır ve bu ezgiyle okunur.

4. VARSAĞI

Varsağı, Güney Anadolu bölgesinde yaşayan Varsak Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri türkülerden gelişmiş bir biçimdir. Semaiye benzer. Uyak düzeni aynıdır. Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasındaki değişir. Kimi zaman daha artık da olabilir. Hece ölçüsünün sekizli kalıbıyla yazılır, onbir heceli varsağılar da vardır. Semaiden daha değişik bir ezgiyle okunur.

Varsağılar, yiğitçe, mertçe bir üslupla söylenir. Bu da varsağı içinde "behey", "bre", "hey", hey gibi" gibi ünlemlerle sağlanır. İçinde bu ünlemler bulunmayan varsağılar ezgilerinden anlaşılır.

Halk edebiyatında en çok varsağı söylemiş şair Karacaoğlan'dır.

(Cem DİLCİN, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, TDK, Ankara 1997.)

ARUZLU TÜRLER

Divan: Halk şiirleri arasında "divani" adıyla bilinen divan, Âşık Edebiyatı nazım şekillerinden olup, aruzun fâilâtün / fâilâtün / fâilâtün / fâilün kalıbıyla söylenmiş şiirlerdir.
Selis: Halk Edebiyatında feilâtün (fâilâtün) / feilâtün / feilâtün / feilün yazılan şiirlerdir. Genellikle 19. yy âşıkları tarafından kullanılan selisin en fazla yazılan tipi gazel biçiminde olanıdır. Hece ölçüsünün on beşli kalıbına da uyan selislerin en belirgin özellikleri farklı bir ezgiye sahip olmalıdır.
Semai: Âşık Edebiyatında hece ölçüsü ile yazılan semailerden başka bir de divan edebiyatının etkisi ile aruzla yazılmış semailer bulunmaktadır. Semai aruz ölçüsünün mefâilün / mefâilün / mefâilün / mefâilün kalıbıyla yazılan ve özel bir beste ile okunan Âşık Edebiyatı ürünüdür.
Kalenderi: Aruzun mef ulü / mefa'ilü / mefa'ilü / fa'ulün kalıbıyla murabba, muhammes, müseddes ve gazel biçiminde yazılan şiirlerdir. Kafiye düzeni divan ve semai'ye benzer. Özel bir ezgiyle okunur. Divan edebiyatındaki müstezad biçiminde yazılan şiirlere de ayaklı kalenderi veya yedekli kalenderi adı verilmiştir.
Satranç: Aruzun mefteilün / müfteilün / mefteilün / müfteilün kalıbıyla yazılan gazel biçimindeki şiirlerdir.
Vezni Aher: Aruzun müstef ilâtün / müstef ilâtün / müstef ilâtün / müstafılâtün kalıbıyla yazılan şiirlerdir.