NUTUK NAZIM ŞEKLİ ve ÖRNEKLERİ(TEKKE EDEBİYATI)

Tekke Edebiyatına Ait Nazım Şekillerinden Nutuk

Tekke şiiri, bütün bir milletin malıdır. Zira o, millî dili ve halk zevkini kuvvetle yaşatmıştır. Âdeta halkın dinî ruhunu terennüm etmekle onun bu vecdini tanzim ve idare etme rolünü de üzerine almıştır. Bu bakımdan Tekke edebiyatı mamullerinde bir yandan Divan edebiyatının, diğer yandan da Âşık edebiyatının özellikleri görülür.

Bu edebiyatın dili, genel olarak halk edebiyatının diline yakınsa da, onda orta seviyedeki halkın kolaylıkla kullanageldikleri Arapça-Farsça kelimelere de rastlanır.

Tekke edebiyatı mahsulleri, şekil ve vezin bakımından Divan ve Saz şiiri ile ortaktır. Şöyle ki, Tekke şiirinde hem hece, hem aruz vezni, hem Türk hem de Arap-Acem şekilleri kullanılmıştır. Tekke şiirinin kendisine mahsus muayyen vezin ve şekli yoktur. Ancak belirtelim ki Tekke şairleri hem aruzu, hem de heceyi çok rahat kullanırlar. Tekke edebiyatının şekil bakımından Divan ve Âşık edebiyatları ile müşterek yanları vardır. Ayrıca vezin ve şekilde de çok kere Saz şiiri şekliyle Divan şiiri veznini veya Saz şiiri vezniyle Divan şiiri şekillerini birleştirmek suretiyle ayrı bir hususiyet kazanmıştır.

Saz ve Divan şiirindeki sınırlı konu ve belli zümrelere verilen ruhun hâkimiyetine mukabil, Tekke şiirinde dinî ve tasavvufi ruhun hâkimiyeti vardır. Bunun en belirli tarafı, kendilerine mahsus ruhanî ve İlâhî bir vecdi terennüm etmeleridir. Tekke Şiiri, Saz şiirine nispetle daha çok fikri ve felsefi, Divan şiirine nispetle daha fazla millî ve hayatîdir. Tekke şairleri, diğer şairler gibi kendi ruhlarının ürperişlerini ve rüyalarını, dinî, ahlâkî düşünce ve duygularını söylemektedirler. Bu bakımdan Tekke edebiyatı mahsulleri, Türk milletinin İslamiyet’le bütünleşmesi noktasından dinî-millî bir edebiyatın doğmasını sağlamıştır.

Tekke şairleri, Divan ve Âşık tarzım iyi bilmelerine rağmen, eserlerini halka daha iyi anlatabilmek için halkın anladığı milli vezin hece vezni ile yazmışlardır. Onlar şiirlerinde, nazmı şekli olarak “koşma”yı daha çok kullanmışlardır.

Kafiye şemaları bakımından “koşma” türüne giren hece vezni ile yazılmış Tekke şiirlerinin konulan ve edaları itibariyle değerlendirilmesi gerekir. Bu itibarla Tekke edebiyatının araştırma sahası, genel olarak dinî muhtevalı manzum ve mensur eserlerden meydana gelmektedir. Biz bu çalışmamızda, sadece manzum eserler üzerinde duracağız. Onlar da: İlâhi, münacaat, Na’t, medhiye, hikmet, nutuk, devriye, şathiye, miraciye, mevlid, ramazaniye... vb. leridir.

Tekke edebiyatı’nın kendisine ait müstakil bir nazım şekli olmamakla beraber, Divan ve Âşık edebiyatları nazım şekillerini ortak olarak kullanmaktadırlar. Bu nazım şekillerinden birisi de:

Nutuk

Tarikate yeni girecek olan "muhibb"lere onun rehberi olan mürşid tarafından tarikaten âdab ve erkânını, derecelerini öğreterek irşad etmek maksadıyle söylenen manzum eserlerdir.

Evvel tevhid sürerler mürşid dilinden

Erişir canına fazlı Hüdânın

Kurtulursun emmarenin elinden

Erişir canına fazlı Hüdânın

ikincide verir "lafzatu'llâh"ı

Anda keşfederler sıfatu'llâh'ı

Hasenat yeter der eder günâhı

Erişir canına fazlı Hüdânın

Üçüncü "ya Hû" ismini oku

Garib bülbül gibi durmayıp şakı

Kendi vücudunda bulagör Hakkı Erişir cânına fazlı Hüdânın

Dördüncü esmâya nâil olasın

"Ene'l-Hak" sırrına vâkıf bulasın

Dahi ölmezden sen, evvel ölesin

Erişir cânına fazlı Hüdânın

Gel imdi sen dahi şeyhin haline

Karışasın evliyanın yoluna

Dalasın sen âb-ı hayat gölüne

Erişir cânına fazlı Hüdânın.

Bir de Kaygusuz Abdal’dan “Nutuk” örneği verelim; Kaygusuz, Allah’a hakikî mânâda kulluk edecek tarikata intisap edenin, kısacası insan olarak doğup, insân-ı kâmil kişinin mutlaka edeb öğrenmesi gerektiğini telkin etmektedir.

NUTUK

İy özin inşân bilen

Var edeb öğren edeb

(iy) edep erkân bilen

Var edeb öğren edeb

Edebdür asl-ı tâat

Küllî sıfât cümle zât

Varlıgun edebe sat

Var edeb öğren edeb

Gel Hakk'a olma asi

Tâ gide gönlün pası

Dört kitabûn ma'nîsî

Var edeb öğren edeb

Gaflet içünden uyan

Edebsüz olma iy cân

Edebdür aslı-ı îmân

Var edeb öğren edeb

Edeb gerektür kula

Tâ işi temiz ola

Edebsüz girme yola

Var edeb öğren edeb

Edebdür Hakk'a yakın

Bilür ¡san Hak Hakkın

Edebsüz olma sakın

Var edeb öğren edeb

Bu edeb 'atayidür

Âşıka yüz suyıdur

Evliyalar hûyıdur

Var edeb öğren edeb

Gel Hakka ikrâr isen

Âşıklara yâr isen

Yüz suyın ister isen

Var edeb öğren edeb

Edeb gerekdür ere

Tâ yolı doğrı vara

Edebsüz olma yire

Var edeb öğren edeb

Edebi bekler tâlib

Edebdür Hak'dan nasîb

Edebsüz olma habîb

Var edeb öğren edeb

Edeblü ol cân isen

Hakk'ı bil inşân isen

Muştâk-ı Sultan isen

Var edeb öğren edeb

Edebdür Hakk'a delîl

Edebden olma gâfil

Olmayasın bî-hâsıl

Var edeb öğren edeb

Kaygusuz Abdâl uyan

Işkı bil ışka boyan

Şöyle dimişdür diyen

Var edeb öğren edeb

ABDURRAHMAN GÜZEL, TÜRK DİLİ DERGİSİ

Eliftir doksan bin kelamın başı

Var Hakk'a şükreyle beni n'eylersin

Vücudun şehrini arıtmayınca

Yüzünü yumaya suyu n'eylersin

Vücudun şehrini verme gayrıya

Hatır yıkıp güç eyleme gayrıya

Var bir amel kazan Hakk'a yaraya

Hakk'a yaramayan huyu n'eylersin

Pir Sultan Abdal

***

Evvel tevhid sürer mürşid dilinden

Erişir canına fazl-ı Hüdâ'nın

Kurtulursam emâretin elinden

Erişir canına fazl-ı Hüdâ'nın

***

Evvel tevhit sürer mürşit dilinden