TEZKİRE/İSLAM ANS.
Fars ve Türk edebiyatlarında şairlerin biyografilerine dair eserlerin ortak adı.
Sözlükte “anmak, hatırlamak” mânasındaki zikr kökünden türeyen tezkire (çoğulu tezâkir) “hatırlamaya vesile olan şey” demektir. Terim olarak eski dönemlerde yazılan biyografik-antolojik eseri ifade eder. Çeşitli ilim dallarında yetişmiş âlimler ve şairlerin biyografilerine dair eserler Arap ilim çevresinde “tabakāt” adıyla ortaya çıkmış (bk. TABAKAT; TABAKĀTÜ’ş-ŞUARÂ), Fars edebiyatında özellikle şairler için yazılan tabakat kitaplarına tezkire adı verilmiştir. İslâm telif geleneğinde zamanla farklı özellikler kazanarak gelişen tezkireler, esas nitelikleri bakımından günümüzdeki biyografik/antolojik sözlüklere benzer özelliklere sahiptir.
FARS EDEBİYATI. Ferîdüddin Attâr’ın 1220 yılında yazdığı, yetmiş iki sûfînin biyografisine dair Teźkiretü’l-evliyâǿsı adında “tezkire” kelimesi bulunan Farsça ilk biyografik eserdir. Fars edebiyatında şuarâ tezkiresi geleneği Avfî’nin Hindistan’da 618’de (1221) hazırladığı Lübâbü’l-elbâb ile başlamıştır. Nizâmî-i Arûzî’nin Çehâr Maķāle’si, Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin Âŝârü’l- bilâd’ı gibi tarih ve coğrafya kitaplarında Avfî’nin eserini kaleme aldığı tarihten önce yaşamış şairlerin hayatına dair bilgiler ve şiirlerinden örnekler yer almaktadır. Farsça şuarâ tezkiresi geleneğinin en değerli ikinci örneği Devletşah’ın 892’de (1487) tamamlayıp Ali Şîr Nevâî’ye ithaf ettiği Teźkiretü’ş-şuǾarâǿdır. Abdurrahman-ı Câmî’nin otuz sekiz şairin tanıtıldığı edebî ve ahlâkî eseri Bahâristân ve bazıları şair 600’den fazla sûfînin biyografisini içeren Nefeĥâtü’l-üns adlı eserleri tezkire geleneği içerisinde anılmaktadır.
Safevîler döneminde hazırlanan ilk Farsça tezkireler Ali Şîr Nevâî’nin Doğu Türkçesi’yle kaleme aldığı Mecâlisü’n-nefâis’in tercümesi ve devamı niteliğindedir. Mecâlisü’n-nefâis, Sultan Muhammed Fahrî-i Herâtî (Herevî) tarafından 928 (1522) yılında Letâǿifnâme adıyla Farsça’ya çevirilip Şah İsmâil’e ve oğlu Sâm Mirza’ya ithaf edilmiştir. Mütercim Mecâlisü’n-nefâis’te bulunmayan 188 şairi esere ilâve etmiştir (Taşkent 1908). Avşar Türkmenleri’nden Sâdıkī-i Kitâbdâr’ın 1007’de (1598) tamamladığı Mecmau’l-havâss’ı da Nevâî tezkiresine zeyil olarak Çağatay Türkçesi’yle yazılmıştır. Eserde Şah İsmâil döneminden XVI. yüzyılın sonlarına kadar yaşayan Fars veya Türk asıllı 332 şairin biyografisi verilmiştir. Devletşah’ın Teźkiretü’ş-şuǾarâǿsından sonra tezkire yazıcılığı İran sınırları dışında özellikle Hindistan’da yaygınlık kazanmış, bu bölgede doksan kadar tezkire kaleme alınmıştır. Bunlardan bazıları Hint asıllı, bazıları da Hindistan’da bulunmuş İran asıllı yazarlar tarafından telif edilmiştir. Fahrî-i Herâtî’nin 960 (1553) yılında hazırladığı Ravżatü’s-selâŧîn şair sultanların biyografilerine yer veren ilk tezkirelerdendir (Tahran 1345 hş./1966). Tacik asıllı ve “Nisârî” mahlaslı şair Hasan-ı Buhârî’nin Müźekkir-i Aĥbâb’ı Nevâî’nin Mecâlisü’n-nefâis’ine 974’te (1566) tekmile şeklinde kaleme alınmıştır. Eser XVI. yüzyılda yaşamış 276 şairin hal tercümesini ihtiva eder (Delhi 1969).
Alâüddevle el-Kazvînî (ö. 998/1590’dan sonra) Nefâǿisü’l-meǿâŝir’inde İran ve Hint asıllı 350 şaire yer vermiştir. Takī-i Kâşî’nin Ħulâśatü’l-eşǾâr adlı eseri 985’te (1578) tamamlanmış, 1585-1607 yılları arasında müellif tarafından yeniden gözden geçirilmiştir. Eserde 631 şairin biyografisi vardır. Emîn-i Ahmed-i Râzî’nin Heft İķlîm’inde yedi coğrafî bölge esas alınarak bu bölgelerde yetişmiş sultan, emîr, âlim, şair ve mutasavvıflardan 1560 kişinin biyografisi bulunmaktadır. Tacik asıllı şair Sultan Muhammed-i Mutribî’nin Teźkiretü’ş-şuǾarâ-yi Muŧribî’sinde XVI. yüzyılın ikinci yarısı ile XVII. yüzyılın ilk yarısında yaşamış 350 Buharalı şair ve edip tanıtılmıştır (Tahran 1377 hş./1998). Takī-i Evhadî’nin ǾArafâtü’l-Ǿâşıķīn adlı eserinin Hindistan’da yaşayan, müellifin yakından tanıdığı İran asıllı şairlere ayrılan kısmı tezkirenin en önemli bölümüdür (bk. ARAFÂTÜ’l-ÂRİFÎN). Ebû Tâlib Han’ın 1790-1792 yıllarında kaleme aldığı Ħulâśatü’l-efkâr’ı (Kalküta 1827), Lutf Ali Beg’in 1779’dan sonra tamamladığı Âteşkede’si, Ali İbrâhim Han’ın Śuĥuf-i İbrâhîm’i, Hint asıllı Kudretullah Hân-ı Kupâmevî’nin 1842 yılında bitirdiği Netâǿicü’l-efkâr’ı şair kadrosu zengin tezkirelerdendir. Muhammed Tâhir-i Nasrâbâdî’nin 1672-1680 yılları arasında yazdığı Teźkiretü’ş-şuǾarâǿ (Teźkire-i Naśrâbâdî) adlı eseri de Safevîler döneminin önemli tezkirelerindendir (Tahran 1938). Bismil-i Şîrâzî’nin Teźkire-i Dilgüşâ’sı Feth Ali Şah döneminde yaşayan 185 şair hakkındadır. Rızâ Kulı Han’ın Riyâżü’l-Ǿârifîn’i mutasavvıf, âlim ve şairlerin biyografilerini içerir. Rızâ Kulı Han’ın 1871’de Nâsırüddin Şâh Kaçar adına yazdığı MecmaǾu’l-fuśaĥâǿ İran şiir tarihinin temel kaynaklarından biridir.
Genel tezkirelerden başka, bir bölümünde kadın şairlere yer verilen tezkireler olduğu gibi yalnızca kadın şairlere ait tezkireler de kaleme alınmıştır. Farsça ilk kadın şuarâ tezkiresi olan Cevâhirü’l-Ǿacâǿib Fahrî-i Herâtî tarafından Ekber Şah’ın cülûsundan (1556) sonra yazılmıştır. Yirmi üç kadın şairin tanıtıldığı eser Teźkiretü’n-nisâǿ adıyla da anılır (Leknev 1873). Şîr Ali Hân-ı Lûdî’nin 1102’de (1690) telif ettiği Mirǿâtü’l-ħıyâl’inde on beş kadın şair yer almaktadır (Kalküta 1831). XVIII. yüzyılın önemli tezkirelerinden Âteşkede’nin birinci bölümünün “fürûğ” başlıklı kısmı da kadın şairlere ayrılmıştır. Muhammed Sıddîk Ahundzâde-i Herevî’nin Teźkiretü’n-nisâǿsı, Keşâverz-i Sadr’ın Ez RâbiǾa tâ Pervîn’i, Ali Ekber Müşîr-i Selîmî’nin Zenân-i Sulenver’i (I-III, Tahran 1956-1957) kadınlara ait diğer tezkirelerdir.
Aynı nazım türünde şiirleri olan şairlerin hal tercümelerinin ve şiirlerinden örneklerin bulunduğu tezkireler de vardır. Abdünnebî Fahrüzzamânî-i Kazvînî’nin Meyħâne’si (Lahor 1926), Ahmed Gülçîn-i Maânî’nin Meyħâne’nin tekmilesi niteliğindeki Teźkire-i Peymâne’si (Tahran 1980), Ali İbrâhim Han Halîl’in Ħulâśatü’l-kelâm’ı (yazılışı 1784), Âgā Ahmed Ali’nin Heft Âsumân’ı (Kalküta 1873) bunların içinde yer alır. Safâ-yi Züvâreî’nin Encümen-i Rûşen’i (1852), Mirza Tâhir-i Dîbâcenigâr’ın Genc-i Şâygân’ı (Tahran 1856), Muhammed Bâkır Mirzâ-yi Hüsrevî’nin Kirmanşah Valisi İkbâlüddevle-i Gıfârî adına methiyeler yazan şairleri bir araya getirdiği İķbâlnâme’si (1901) Kaçarlar döneminde yazılmış özel içerikli tezkirelerdendir. Belli bir dönemde veya bir sultan döneminde şiir yazmış, bir bölgede yahut şehirde yetişmiş şairleri konu alan tezkireler de vardır. Şah İsmâil’in oğlu Sâm Mirza’nın 1550-1561 yıllarında yazdığı Tuĥfe-i Sâmî’si, Şeyh Ali Hazîn’in 1691 ile eserin kaleme alındığı 1752 yılları arasında şiir yazmış bilginler ve çağdaş şairleri anlattığı Teźkiretü’l-muǾâśırîn’i, Ahmed Bigi Gürcî’nin Encümenârâ’sı (Tebriz 1343 hş./1964), Mahmûd Mirzâ-yi Kâçâr’ın Sefînetü’l-Maĥmûd’u (1824), “Meftûn” mahlaslı Azerbaycanlı Abdürrezzâk Beg’in 1825’te yazdığı Nigâristân-i Dârâ’sı (Tahran 1342 hş./1963) bu tezkirelere örnek teşkil etmektedir.
Mahallî tezkirelerden Âzâd-ı Bilgrâmî’nin Serv-i Âzâd’ı, Hüseyn-i İlâhî’nin Ħazîne-i Genc’i, Muhammed Hüseyin Şuâ-i Şîrâzî’nin Şekeristân-i Pârs’ı (1313 hş./1934), Muhammed Ali Terbiyet’in Dânişmendân-ı Âźerbâycân’ı (Tahran 1314 hş.), Nusretullāh-ı Nûhiyân’ın Teźkire-i ŞuǾarâ-yı Simnân’ı (1958), Azîz-i Devletâbâdî’nin Süħanverân-i Âźerbâycân’ı (Tebriz 1976), Erdeşîr Yezdî’nin Süħanverân-i Yezd’i, Emîr Big-i Habîbzâde’nin Genc-i Zerefşân ve Genc-i Bedaħşân’ı, Muhammed Hüseyin Rüknzâde-i Âdemiyyet’in Dânişmendân ve Süħan-serâyân-i Fârs’ı (Tahran 1958-1961), Mehdî-i Dırahşân’ın Büzürgân u Süħan-serâyân-i Hemedân’ı (Tahran 1962) XIX. yüzyılda kaleme alınmış bu tezkirelerin önemli örneklerindendir.
XIX ve XX. yüzyıllarda Afganistan ve Tacikistan’da Farsça şiir yazan şairler için tezkireler kaleme alınmıştır. Bunlar arasında Kārî Rahmetullah Vâzıh-ı Buhârî’nin Tuĥfetü’l-aĥbâb fî teźkireti’l-aśĥâb’ı (1871), Efdal Mahdûm Pîrmestî-i Buhârî’nin Efđalü’t-teźkâr fî źikri’ş-şuǾarâǿi’l-eşǾâr’ı (1904), Mâge Rahmânî-i Efgānî’nin Perdenişînân-ı Süħangûy’u (1950-1951), Ebü’l-Kāsım Abdülhakîm Rustâkî’nin Behâr-i Afġānî’si (1350 hş./1971) sayılabilir. Muhammed Sadîk Han Hışmet’in XIX. yüzyılın sonlarında yazdığı Teźkiretü’ş-şuǾarâ-yı Hışmet’i (Nâme-i Ħüsrevân), Abdî-i Buhârâî’nin 1904’te hazırladığı Teźkiretü’ş-şuǾarâ-yı Müteǿaħħirîn-i Buħârâ’sı (Duşanbe 1983), Ni‘metullah Muhterem-i Buhârâî’nin 1908’de tamamladığı Teźkiretü’ş-şuǾarâ-yı Muĥterem’i (Duşanbe 1975) ve Şerîfcan Mahdûm Sadr Ziyâ’nın Teźkâr-i EşǾâr’ı (1905-1907) Tacikistan’da Farsça şiir söyleyen şairleri kapsamaktadır. Farklı coğrafyalarda Farsça şiir yazan şairlere dair çok sayıda tezkire üzerine çalışmalar yapılmış, bu çalışmalarda tezkirelerin yüzyıllara göre dağılımına ilişkin rakamlar verilmiştir. Buna göre XIII. yüzyılda bir, XIV. yüzyılda iki, XV. yüzyılda yedi, XVI. yüzyılda otuz üç, XVII. yüzyılda elli sekiz, XVIII. yüzyılda yetmiş iki, XIX. yüzyılda 151 ve XX. yüzyılda 200 kadar tezkire yazılmıştır (Hüccetullah Asîl, II, 329). Bunlardan 350 kadarı basılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Devletşah, Teźkiretü’ş-şuǾarâǿ (nşr. Fâtıma Alâka), Tahran 1385 hş.; Ali Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâyis (haz. Kemal Eraslan), Ankara 2001, I, bk. hazırlayanın önsözü; Tahmasb, Tezkire (trc. Hicabi Kırlangıç), İstanbul 2001; M. Tâhir Nasrâbâdî, Teźkire-i Naśrǿâbâdî: Teźkiretü’ş-şuǾarâǿ (nşr. Muhsin Nâcî Nasrâbâdî), Tahran 1378 hş., I-II; Rızâ Kulı Han Hidâyet, Teźkire-i Riyâżü’l-Ǿârifîn (nşr. Ebü’l-Kāsım Râdfer-Gîtâ Uşîdarî), Tahran 1385 hş.; Ali Rızâ Nakvî, Teźkirenüvîsî-yi Fârsî der Hind u Pâkistân, Tahran 1343 hş.; Ahmed Gülçîn-i Meânî, Târîħ-i Teźkirehâ-yi Fârsî, Tahran 1353 hş., I-II; Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1988, I, 236-240; Sepîde Kûtî, “Teźkirenüvîsî-yi Fârsî der Âsyâ-yi Miyâne”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî (nşr. Hasan Enûşe), Tahran 1376-80, I, 286-292; Hüccetullah Asîl, “Teźkire”, a.e., II, 329-330; M. Rızâ Rebîiyân, “Teźkirenüvîsî-yi Fârsî der Şibh-i Ķārre”, a.e., IV/1, s. 743-760; Nimet Yıldırım, Fars Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum 2001, s. 24-37; Efsâne Münferid, “Teźkirenüvîsî-yi Fârsî”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1380/2002, VI, 772-774.
Yusuf Öz
İLGİLİ İÇERİK
