AKİS

Bir cümle veya mısra-daki kelime yahut kelime gruplarının yer değiştirilmesiyle yapılan edebî sanatın adı.

      Aks ü tard ve aks ü tebdîl de denir. Bir mısra veya cümledeki kelime yahut anlamlı kelime gruplarının yerlerini değiştirerek önce geleni sona, sondakini başa getirmek suretiyle ikinci bir mısra veya cümle yapma sanatıdır. “Kibarın kelâmı kelâmın kibarıdır” sözü, belagat kitaplarının sık sık tekrarladıkları akis örneklerindendir. Belagat kitapları bu sanatı ilm-i bedîin kısımlarından olan mâna sanatlarından saymışlardır. Aksin yapılış şekilleri üzerinde ayrıca ayrıntılı bir biçimde durulmuş ve değişikliğin tam ve eksik olmasına göre aks-i tâm ve aks-i nakıs diye ikiye ayrılmıştır. 

Bu iki şekle şu örnekler verilebilir: 

Aks-i tâm: “Dîdem ruhunu gözler gözler ruhunu dîdem/Kıblem olalı kaşın kaşın olalı kıblem” Nazım. 

Aks-i nakıs: “Gelse dergâhına ikram görürler küremâ/Kü-remâ dergehine gelse görürler ikram” -Ziya Paşa.

     Bilhassa yenileşme devrindeki yenilik taraftarı yazarlar, bir nükte veya tezat yoluyla söylenmek isteneni daha güzel anlatmak gayesi taşımadıkça bu sanatın kullanılmamasını tavsiye etmişlerdir. İlk söyleyişle ikinci söyleyiş arasında önemli bir anlam farkı bulunması gerektiğini, yoksa sanatın anlamsız olabileceğini belirtmişlerdir.

KAYNAK: İslam Ansiklopedisi (Kazım YETİŞ, Cilt: 2, Sayfa:265)