ATEŞ NEDİR?

(âteş) f.i.

Ateş. Divân edebiyatında ateş, aşığın içinde bulunduğu aşkın ızdırabıdır. Ayrıca sevgilisine duyduğu özlem ve hasret de ateş şeklinde kendini gösterir ve daima aşığı yakar. Ateş, gözde tutuşur ve gönülde alevlenir. Âşık, gönlündeki ateşi söndürebilmek için daima, gözünden su akıtır. Ama o ateş asla sönmez. Ateşin yanında sudan başka bir de hava vardır. O da ah* şeklinde ateşi arttırır. Hatta bu ah ateşli olarak ağızdan çıkar. Ateş bazen mum ile birlikte kullanılır ve şairini aşk ateşiyle içinin yanması hali, tıpkı için için yanan muma benzetilir.

Sevgilinin yanağı ve dudağı renk dolayısıyla bir ateştir. Yakıcı özelliği burdan gelir. Şarap da renk itibariyle bir âteş-i seylâle (akıcı ateş)dir. Büyü yapmak için yazılan tılsımlarda ateş yakılırmış. Ateş, lâle ile birlikte kullanılınca dağlama özelliği kendini gösterir. Lâlenin bağrındaki dağ, sevgilinin yanağından dolayı ortaya çıkmıştır. Ateş, cehen­nemdeki nâr'dır. Ancak onda nur özelliği de vardır. Yani ateş, yakma özelliği yanında aydınlatma özelliğine de sahiptir. Nitekim güneş bir ateştir.

Kebâb, ateş ile yapılır. Tıpkı yanan aşığın gönlünün kebap olup mezelik teşkil etmesi gibi. Öd ağacı ateşte yakılır ve güzel kokar. Sevgilinin beni, ateş gibi olan yanağı üzerinde yanıp kalmış bir karabiber yahut habbedir. Kervanlar geçtikleri yerlerde ateş külleri bırakırlar. Ateş aynı zamanda anâsır-ı erbaadan biri olarak tenâsübe yol açar. Nemrûd*un İbrahim peygamberi ateşe atması bir telmih konusudur. Semender* denen canlı hay­van, ateşte yanmaması dolayısıyla ateş ile birlikte kullanılır. Böylece âşık da kendini semendere benzetir. Ateşbazlar ve ejder­hâlar da, ağızlarından ateş fışkırtırlar.

Divân edebiyatı ateşi, daha birçok şekillerde gerek bilinen anlamında; gerekse mecazî kullanım şekliyle konu edinmiş kelimenin eşanlamlıları olan înâr, âzer ve alevî kelimelerine de bünyesinde sıkça yer vermiştir.

Gül âteş gülbün âteş gülşen âteş cûybâr ateş
Semender-tıynetân-ı aşka bestir lâlezâr âteş
Şeyh Galib

Tahammül mülkünü yıktın Hülâğû Hân mısın kâfir
Âmân dünyayı yaktın âteş-i sûzân mısın kâfir
Nedîm

Seyyid-i nev'i beşer deryâ-yı dürr-i ıstıfâ
Kim sepipdir mu'cizâtı âteş-i eşrâra su
Fuzulî

Yandırıp yaşımı dökse ne aceb zülf ü ruhun
Ki biri âteşe benzer biri dütün gibidir
Karamanlı Nizamî

İSKENDER PALA, DİVAN ŞİİR SÖZLÜĞÜ