DİVAN EDEBİYATININ KAYNAKLARI
Divan edebiyatının, şiir ve nesir alanında beslendiği başlıca kaynaklar arasında dinî, toplumsal, kültürel kaynaklar yer almaktadır. Bunlar hakkında kısaca bilgi verelim.
a. Kur'an-ı Kerim: İslam’ın ana kaynağı olan ve Hz. Muhammed’e Allah tarafından Cebrail aracılığı ile gönderilen kutsal kitaptır. Kur’an-ı Kerim’de İslam peygamberi ve daha önceki ümmetlerin peygamberleriyle ilgili kıssalar, ayetler yer alır. Bunlar, edebiyatın hemen her kolunda farklı şekillerde kullanılmıştır.
b. Hadisler: İslam peygamberi Hazreti Muhammed’in sözleri, davranışları ile ilgili rivayetleri içine alır. Bunların tamamına sünnet adı verilir. Hadisler de ayetler gibi Arapça veya Türkçe metinleriyle çeşitli eserlerde kullanılmıştır. Bu kaynaktan hareketle şairler arasında hadis-i erbain (kırk hadis) adı verilen eser yazmak bir gelenek hâlini almıştır.
c. Kısas-ı enbiya (peygamber hikâyeleri): Kur’an-ı Kerim’de, İslam peygamberi başta olmak üzere ismi anılan bütün peygamberlerin hikâyeleri, divan edebiyatında kendine yer bulmuştur.
Hz. Muhammed’le ilgili olanlar “sîre” adıyla ayrılıp daha çok, nesir olarak ele alınmıştır. Adı geçen diğer peygamberlerle ilgili olanlar ise daha az ele alınmış fakat “Yusuf ile Züleyha” kıssası geniş biçimde ve bağımsız olarak işlenmiştir.
Bunların dışında “Nuh Tufanı, Hz. Âdem’in cennetten çıkarılışı, Hz. Musa’nın Firavun ile mücadelesi, Tur dağına çıkışı, Hz. Süleyman’ın mucizeleri; Hüthüt, Belkıs ve karıncalarla ilgili kıssalar, Hz. İbrahim’in oğlu İsmail’i kurban etmek istemesi, Hz. Yunus’un balığın karnındaki yolculuğu” gibi kıssalar da divan edebiyatına ait ürünlerde işlenmiştir.
d. Evliya menkıbeleri: Kültürümüzde pek çok velinin hayatıyla ilgili menkıbeler yer almaktadır. Bunlarda velilerin hayatından, öğütlerinden ve kerametlerinden söz edilmiştir. Bunlardan bir veliye ait olanlar “menakıpname”, pek çok velinin hayat hikâyesini bir araya getirip anlatanlarına da “tezkiretü’l evliya” adı verilir.
Divan edebiyatında daha çok, “Hallac-ı Mansur, İbrahim Ethem, Bayezid Bistami, Cüneyd-i Bağdadi, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin" gibi din büyüklerinin menkıbeleri sıklıkla işlenmiştir.
e. Tasavvuf: Tasavvufun, bireyi her türlü kötü duygudan uzaklaştırıp onun iki dünyada da mutlu olmasını esas almasından dolayı, divan edebiyatında tasavvufa büyük bir önem verilmiştir.
Tasavvufi konuların işlendiği ürünler aracılığı ile bireylerin olgun insan olması yolunda ilerletilmesi amaçlanmıştır.
f. Şehname: Ulusumuzun yaşamında kahramanlığın, yiğitliğin, savaşçılığın önemli bir yeri vardır. Bu nedenle İran’ın efsanevi kahramanlarının hikâyelerini içermesi nedeniyle “Şehname”nin Türkçeye pek çok çevirisi yapılmıştır. Bu çevirilerle birlikte “Şehname” edebiyatımızın belli başlı kaynakları arasına dâhil olmuştur.
g. Yerli malzemeler: Divan şairleri, yukarıda açıkladığımız ortak kaynakların yanında, kendi dönemlerinin ahlak, âdet, gelenek ve hayat anlayışlarını, tarihî olayların etkilerini eserlerinde kullanmışlardır. Özellikle 18. yüzyıldan itibaren ramazan ve bayram eğlenceleri, savaşlar, fetihler vb. birçok olay, divan edebiyatıyla ilgili eserlerde işlenmiştir.
Bütün bunların yanında, divan edebiyatıyla ilgili çeşitli eserlerde kimya, mantık, astronomi, rüya tabiri gibi kaynaklardan yararlanılmıştır.