KEŞFU’Z-ZUNUN
Kâtib Çelebi'nin (Ö. 1067/1657)bibliyografik eseri.
Çok yönlü kişiliğiyle XVII. yüzyıl Osmanlı bilim ve düşünce hayatında önemli bir yer edinen Kâtib Çelebi'nin Arapça yazdığı eser kapsamlı bir bibliyografya ve ilimler ansiklopedisi mahiyetindedir. Alfabetik sıraya göre düzenlenmiş olan eserin ilk adı Kitâbü İcmûli'l-fuşûl ve'l-ebvâb fî tertîbi'l-hılûm ve esatiri/cifdb'dır. Müellif yaptığı ilâve ve düzeltmelerden sonra bu ismi Keşfü'z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn olarak değiştirmiştir. Kitapta yer alan bilgiler geniş ölçüde Arapça literatürle ilgili olmakla birlikte aralarında Farsça ve Türkçe çalışmalar hakkında olanlar da vardır. Keşfü'z-zunûn'un telifi yirmi yılda gerçekleşmiş, Kâtib Çelebi bu zaman zarfında eserini, Halep sahaflarında başladığı (1043/1633) araştırma ve incelemelerini çeşitli şehirlerin sahaf ve kütüphanelerinde sürdürerek tamamlamıştır.
Keşfü'z-zunûn, adından da anlaşıldığı gibi kitapların (kütüb) yanında ilmî disiplinleri de (fünûn) ele almış, yani ilimlerin sayımı ve taksimini de konu edinmiştir. Eserin, Kâtib Çelebi'nin ilim anlayışını yansıtması bakımından önem taşıyan beş bölümlü mukaddimesinde bilginin tanımı, ilimlerin İslâm dünyasında ortaya çıkışı ve gelişmesi, alanlarıyla sınırları ve medeniyetle olan ilişkileri, kitap telif biçimleri ve şerh geleneğinin çeşitli tarzları gibi konular işlenmiştir. Kitabın yazımında tekrarlardan olabildiğince uzak durulmuş, ismi bilinen bir eserin yeri geldikçe müellifi, biliniyorsa telif tarihi, gerektiğinde bab ve fasılları, varsa üzerine yazılan şerh ve haşiyeler geçtikleri yerde verilmiş yahut geçecekleri yere işaret edilmiştir. Türkçe ve Farsça eserler özellikle belirtilmiş, bizzat görülen kitapların başlangıç cümleleri aktarılarak benzer isimler taşıyan çalışmaların birbirine karıştırılmasının önüne geçilmiştir. Eser ve müellifler hakkında incelenen kitaplar dışında tarih ve tabakat literatüründen de faydalanılmıştır. İlim dalları -meselâ ilmü'l fıkhın "f" harfinde ele alınması gibi-ait oldukları harf sırasında konu edilmiştir. Kâtib Çelebi'nin ilimler hakkında verdiği bilgilerde Hafîdü's-Sa'd olarak tanınan Ahmed b. Yahya et-Teftâzânî'nin Mecmûbü'l-'ulûm'u (Mecmû'atü'l-fia-fıd), Taşköprizâde'nin Miftâhu's-sa'âde'si. Molla Lutfî'nin el-Metâlibü'l-ilâhiyye fîmevzû'âti'l-'ulûm'u ve Sadreddinzâde eş-Şirvânî'nin el-Fevâ'idü'l-hâkaniyyesi gibi ilimler taksimine dair literatürden yararlandığı anlaşılmaktadır (bk. I, 2–3-, II, 1905–1906). Eserde uygulanan yöntemin özellikle alfabetik bibliyografya usulünü takip etmek, müelliflerin ölüm ve eserlerin telif tarihlerini vermek, bizzat görülen eserlerin başlangıç cümlelerini aktarmak, bir kitabın bab ve fasılları hakkında bilgi vermek gibi yenilikler taşıdığı görülmektedir. Keşfü'z-zunûn-da 15.000'e yakın kitap ve risale, 10.000 kadar da müellif adı geçmekte, 300'ü aşkın ilim dalı hakkında bilgi verilmektedir. Eser, malzemesinin birbirinden çok farklı sahalara ait olması ve başvurulan kaynaklardaki eksiklik ve hataların aynen aktarılması yüzünden bazı aksaklıklar içerse de bunlar hacminin büyüklüğü ve kapsamı karşısında önemsiz kalmaktadır. Kâtib Çelebi'nin kaynakları arasında İbnü'n-Nedîm'in el-Fihrist'i, İbnü'l-Kıftî'nin İhbârü'l-ulema, Taşköprizâde'nin Miftâhu's-saâdesi, İbn Haldun'un Mukaddimesi, Sübkî'nin Tabakât'ı ve İbn Hallikân'ın ve eyârü'il a'yân'ı başta gelmektedir.
Keşfü'z-zunûn'a çeşitli zamanlarda birçok zeyil yazılmış, muhtevası yeni bilgiler ışığında ikmal edilmeye çalışılmıştır. Başlıca zeyil müellifleri arasında olan Halepli Hüseyin el-Abbâsî en-Nebhânî, Vişnezâde İzzeti Mehmed Efendi, Riyâzîzâde Abdüllatîf b. Muhammed Kâtib Çelebi'nin çağdaşlarıdır. Hanîfzâde Tâhir Ahmed Efendi'nin de (ö. 1802) Âşâr-ı Nev adında bir zeyli vardır. Esere yazılan en son ve en meşhur zeyil ise Bağdatlı İsmail Paşa'nın (ö. 1920) İzâhu'l-meknûnü'z-zeyliKeşfü'z-zunûn esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn'udur.
Keşfü'z-zunûn'un ilk ilmî neşrini Gustav Leberecht Flügel, Latince tercümesiyle birlikte yedi cilt halinde gerçekleştirmiştir (1–11. Leipzig 1835–1837; IIİ-V11, London 1842–1858; tıpkıbasımları Beyrut, ts. |Dâru Sâdır|; Beyrut 1992). Mısır (1274) ve İstanbul'da (1310) aynen basılan eserin diğer ilmî neşri, M. Şerafettin Yaltka'ya ve Kilisli Rifat Bilge tarafından mevcut yazma ve basma nüshalarla zeyiller gözden geçirilip müellif nüshasıyla karşılaştırılarak yapılmıştır (İstanbul 1941–1943, 1971–1972; tıpkıbasım, Tahran 1387/ 1967). Hanîfzâde'nin Âşâr-ı Nev'i Keşfü'z-zunûn'un Flügel neşrinin VI. cildinin sonunda, Riyâzîzâde'nin Esma'ü'l-kutübi'l-mütemmim li-Keşfü'z-zunûn'u Muhammed Altuncî tarafından Kahire'de (1977), Bağdatlı İsmail Paşa'nın îzâhu'l-meknûn'u ise 1. cildi M. Şerafettin Yaltka-ya ve Kilisli Rifat Bilge, II. cildi Kilisli Rifat Bilge neşri olmak üzere Keşfü'z-zunûn ile birlikte İstanbul'da basılmıştır (1945–1947, 1972; tıpkıbasım, Tahran 1387/1967).
Kaynak: İslam Ansiklopedisi (25. Cilt)