BABÜRNAME HAKKINDA BİLGİ
Bâbür'ün kendi hayatını anlattığı dünya çapında ilgiye kavuşmuş hâtırat kitabı.
Doğrudan doğruya verilmiş bir adı olmadığı için Babürnâme'den başka Vekâyi', Vâkıanâme, Vâkıât-ı Bâbürî, Vekâyi'nâme-i Pâdişâhı ve Babüriyye dendiği gibi Farsça tercümelerinde de çok defa Tüzük-i Bâbürî ismini alır. En yaygın adı Bâbürnâme olmakla beraber iki yerinde Bâbür'ün ondan Vekâyi' diye bahsetmesine bakılarak son zamanlarda bu isim tercih edilmeye başlanmıştır. Bâbür bir defasında da eseri için "tarih" sözünü kullanmıştır. Divanındaki bir rubaisinde de hatıratını Vekâyi' adıyla("Bâbür'ün Şiirleri", MTM, nr. 5, s. 327).
Eser herhangi bir önsöz veya bir giriş kısmı olmaksızın Bâbür'ün on iki yaşında Fergana tahtına çıkışı ile başlayıp ölümünden bir yıl öncesine kadar olan zaman içindeki hayat macerasını anlatmaktadır. 5 Ramazan 899 (9 Haziran 1494) ile 3 Muharrem 936 (7 Eylül 1529) arasını içine alan bu devrenin, eserin bazı kısımları kaybolduğundan. Temmuz 1503 - Mayıs 1504, Mayıs 1509-2 Ocak 1519, 1521'den birkaç gün hariç 13 Aralık 1520- 17 Ekim 1525 ve Eylül 1529 -1530 yılları arası eksiktir. Vak'aların geçtiği coğrafî sahalara göre eserde sadece 1494-1503 (Fergana), 1504-1520 (Kabil), 1525-1529 (Hindistan) yılları mevcuttur.
Aslî şekli elde olmadığı için neden ileri geldiği anlaşılamayan bu durum üzerinde, Bâbür'ün aradaki yılları yazmaya vakit bulamadığı yahut utanıp anlatmaktan çekindiği hususlar olduğu yolunda inandırıcı olmaktan uzak bir kısım görüş ve ihtimaller ileri sürülmüştür. Bugün metinleri kayıp gözüken bazı yılların esasında yazılmış olduklarına dair ipuçları bulunmaktadır. Eserde eksik yıllara ait vakalar, Bâbür'ün yeğeni ve Bâbümâme'yi tam şekliyle görmüş olan Mirza Muhammed Duglaf ın Târîh-i Reşidi sindeki hâtıraların yardımıyla büyük ölçüde tamamlanabilmektedir.
Her yılın ayrı bir fasıl halinde anlatıldığı Bâbürname'nin mihverini, Bâbür'ün siyasî iktidarını koruma ve yeni siyasî birlikler kurma yolunda yaptığı mücadeleler teşkil eder. Bu muhtevası ile Bâbürnâme kendiliğinden üç bölüme ayrılmaktadır. Bu üç safhada da Bâbür vak'aları bir mekân bağlantısı içinde ele alır. 1494-1503 yılları arasındaki zamanın teşkil ettiği ilk bölüm, Bâbür'ün kendi memleketi Fergana'da geçen hadiseleri nakleder. Fergana ülkesini tanıtan geniş bilgiden (Vekâyi, I, 1-5) sonra babası Ömer Şeyh Mirza ile Bâbür'ün her iki amcası Sultan Ahmed Mirza ve Sultan Mahmud Mirza'nın hal tercümeleri ve yaptıkları işlerle Baysungur Mirza'nın mücadelelerinin yer aldığı bu bölüm, Bâykara’ya fazla zaman mesafesi girmeden yazılmasıyla günlük (diary) şeklini alır; ülkeden ülkeye yapılan yolculuk ve seferlerde baştan geçen ve görülenlerin anlatıldığı sayfalarında ise bir seyahatname olur; büyük bir dikkat ve ehemmiyetle verdiği etraflı bilgiler, bir noktada ona âdeta bir coğrafya, etnografya, botanik, zooloji, nihayet bir folklor ansiklopedisi görünümünü verir. Bütün devri ve çevresiyle Sultan Baykara'yı anlatırken bir tarih metninden farksızlasın şairlere ve meşhur şahsiyetlere ayrılmış bazı sayfalar ise herhangi bir şairler tezkiresinden veya bir tabakat kitabından çıkmış gibi görünür. Eserin baştan ilk dört faslı Timurlular devrinin bir Mâverâünnehir tarihi gibidir.
Eski Türk edebiyatında örneği yok denecek kadar nâdir görülebilen otobiyografi nevinde ve üstelik bir hükümdarın kaleminden çıkmış olması bakımından Bâbürnâme, benzeri bulunmayan bir eser olarak gittikçe artan bir alâka ve takdirin merkezi haline gelmiştir. Mühim tarihî hadiseler içinde rol almış, büyük mevkiler işgal etmiş devlet adamlarının, çok defa icraatlarının bir müdafaanâmesi şekline soktukları, hakikatleri kendilerine göre değiştirmeye çalıştıkları hâtırat eserlerinin aksine Bâbür'ün, hayatını olduğu gibi, kusur ve zaaflarını, başarısızlıklarını dahi gizlemeksizin her yönüyle büyük bir samimiyetle anlatması, siyasî düşmanlarının bile sadece kusurlarını değil faziletlerini de belirtecek kadar gösterdiği dürüstlük, diğer meziyetleriyle birlikte Bâbürnâme etrafında geniş bir takdir ve hayranlık yaratmıştır. Gerçekleri olduğu gibi yazmasındaki dürüstlük ve samimiyet bakımından Bâbürnâme Sezar'ın hâtıraları ile bir, hatta ondan da ileri tutulmuş, Bâbür bu hâtıralarından dolayı Doğu'nun Jül Sezar'ı sayılmıştır. İçindeki itiraflar dolayısıyla Saint-Simon'un Memoires'i ve Jean Jacgues Rousseau'nun Confessions'u arasında benzerlik dahi söz konusu olmuştur. Kabul edildiğine göre Sezar'dan sonra Bâbür'e gelinceye kadar hiçbir hükümdar böyle samimi ve doğru bir hâtırat eseri bırakmış değildir. Ancak aradaki bu benzerliğe karşılık Bâbür'ün hâtıraları onun De Bello Gallica ve De Bello Civili'sinden çok daha geniş ve mukayese edilemeyecek kadar zengin muhtevalıdır.
Bâbür, eserinde gözettiği doğruluk ve açık sözlülük prensibini, "Burada böylece her sözün hakikati ve her işin olduğu gibi yazılması iltizam edildiği için, şüphesiz baba ve büyük kardeşten iyi ve kötü ne şayi olmuşsa onları söyledim ve akraba ve yabancılardan ne kusur veya meziyet görülmüşse onları yazdım. Okuyan mazur görsün ve işitenler de tarizde bulunmasınlar" (Vekâyi, II, 221-222) diye doğrudan doğruya ortaya koyar. Ancak, kendisini yerinden yurdundan ve neticede devletinden etmiş büyük siyasî rakibi ve düşmanı Şeybânî Han karşısında olduğu gibi her zaman hislerine mağlûp olmaktan da büsbütün uzak kaldığı söylenemez. Batı ilim ve fikir âleminin hayranlıkla andığı Bâbürnâme bugün otobiyografi nevinin dünya klasikleri arasında sayılmaktadır.
Bâbürnâme'nin meziyet ve değeri sadece samimiliğinden, vak'aları doğru anlatmasından ibaret değildir. Bâbür yalnız başından geçenleri ve tarihî çaptaki hadiseleri anlatmakla kalmamış, onu sırf bir vak'alar dizisi olmaktan öteye götüren geniş dikkatleriyle eserine bir muhteva derinliği kazandırmış, müşahedeci bir zihniyetle çevresindeki insanları, gidip gördüğü yeni ülkeleri belirtilmeye değer yönleriyle eserinde canlı levhalar halinde aksettirmesini bilmiştir.
Bâbür hâtıralarında okuyucuyu, tanıdığı, ehemmiyet verdiği insanları en karakteristik tarafları ile yakalayıp çizdiği bir portreler dizisiyle karşı karşıya getirir. Babası Ömer Şeyh Mirza, Sultan Hüseyin Baykara ve Nevâî gibi o çağın ileri gelen simaları onun kaleminde portreleşir.
Bâbür gittiği ve gördüğü yerlerdeki tabii ve coğrafî çevreyi de aynı realist ve müşahedeci zihniyetle eserinde aksettirebilmektedir. 0 kuvvetli dikkatiyle çevresinde gördüğü her şeye alâka gösterir. Gittiği bir ülkeyi coğrafî durumu, iklimi, şehirleri, binaları, sanat âbideleri, idarî teşkilâtı, halkının örf ve âdetleri, idarî teşkilâtı, halkının örf ve âdetleri, insanların karakterleriyle, nihayet bölgedeki bitki ve hayvanlara varıncaya kadar bütünü ile tanıtmaya çalışır. Fergana, Mâverâünnehir. Kabil ve Hindistan Bâbürnâme'nin sayfalarında bütün bu özellikleriyle yerlerini almışlardır. Bîrûnî'den sonra başka hiçbir müellifin Bâbür kadar Hindistan'ı başarılı şekilde anlatamadığını söyleyenler bile vardır.
Bâbür'ün verdiği bu bilgiler kulaktan dolma yahut şu bu kitaptan değil, onun bir tabiat âlimi gibi dağlar bayırlar dolaşarak tabiat içindeki gözlemlerine, gittiği ülkelerde bizzat gördükleri ile yaptığı tahkik ve tesbitlere dayanmaktadır. Bu tarafları Bâbürnâme'yi, anlattığı diyarların tarihî coğrafya, nebat ve hayvanlar âlemi, etnografya, folklor ve medeniyet tarihi için başka kaynaklarda kolayca erişilemeyecek bilgilerin bir hazinesi yapar.
Bâbür'ün eseri daha XVII. yüzyılda d'Herbelot gibi Avrupa şarkiyatçılarınca tanınmış ("Babur ou Baber", Blbliotheque Orientale, ou Dictionnaire (Jniuersel contenant generalement tout ce qui regarde la connaissance des peuples de l'Orient, Paris 1697, s. 163), Nicolas Corneliszon Wİtsen geniş ölçüde istifade ettiği Bâbürnâme'nin ayrıca çeşitli parçalarının birçok baskıları yapılmış ve birçok dillere çevrilmiş kitabında Felemenk diline tercüme etmiştir [îioord en Oost Tartarye, ofte bondigh ontıverp uan eenige dier landen, en uolken, zo als voormaels bekent zyn geweest, Amsterdam 1692; Noord en Oost Tartaryen: behelzende eene Beschryuing van verscheidene Tartarsche en habuurlge Geuıesten, in die Noorder Oostelykste deelen uan Azien en Europa, 2. bs., Amsterdam 1785). Bâbürnâme'nin XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren çok daha iyi fark edilen değer ve önemi, onun dünyanın büyük kültür dillerine çevrilmesine yol açar.
XV. yüzyılın son yarısı ile XVI. yüzyılın ilk yarısının Orta Asya, Afgan ve Hindistan tarihi için orijinal bir kaynak olan Bâbürnâme, bütün bu zenginlik ve ehemmiyetinden başka edebiyat bakımından da başlı başına bir değer taşımaktadır. Konuşur gibi rahat ifadesindeki sadelik ve tabiiliğin yarattığı hususi güzellik, süse ve gereksiz kelime oyunlarına kaçmadan söylemek istediğini en az kelime ile canlandırmasını bilen yalın ifade kudreti, Bâbürnâme'yi sevimli ve okuyucuya yakın kılan meziyetlerinden biridir. Kullandığı sözlerin tek başına bütün bir Çağatay lehçesi lügatini kuracak kadar zengin kadrosu, olay ve varlıkların en belirleyici taraflarını yakalayan olgun ve çok güzel işlenmiş dili ile Bâbürnâme Çağatay edebiyatında nesrin şaheser seviyesine yükseldiği bir zirve olmuştur. Bâbürnâme üslûbunun bu tarafları ile Nevâî'nin nesrinden çok ileridedir.
Hayatından alelade taraflarına dahi dokunmaktan çekinmeyerek açık kalplilik ve tevazu ile bahseden Bâbür'ü okuyan bir okuyucu kendisini, bir hükümdardan ziyade başından geçenleri ve gördüklerini tatlı tatlı hikâye etmekten zevk alan bir gönül ve sohbet ehliyle karşılaşmış gibi hisseder. Hazırlanış ve yazılış şekli de Bâbürnâme'nin tabiiliğine tesir etmiştir. Bâbür hâtıralarını fırsat buldukça çok defa etrafındakilere dikte ediyordu. Bu husus esere rötuşsuz bir konuşma dili kazandırmıştır.
Yalnız Türkçe bilenlerle sınırlı kalmayıp daha geniş bir okunma sahası bulması arzusu ile Bâbürnâme'nin daha XVI. asır içinde Doğu'nun yaygın ve müşterek edebiyat dili olarak Farsçaya tercümeleri ortaya konulmuştur. Bunların en eskisi, Tahran'da Kütübhâne-i Saltanatî'deki (nr. 671) Bâbür külliyatı içindedir. Üzerindeki istinsah tarihine göre eser 931'de (1524-25) yani Bâbür'ün daha sağlığında tercüme edilmiştir. Bu bir satır arası tercümedir.
Bu tercümenin varlığının bilinmesinden önce Farsça ilk tercümesinin, Bâbür'ün maiyetinin ileri gelenlerinden Şeyh Zeyn tarafından yapıldığı zannedilegelmiştir. Abdülkadir el-Bedâûnî'nin, Zeyn'in Vakıât-ı Babürî'yi tercüme ettiğine dair Münfehabâtü'l-Tevârih'indeki (I, 341; İng. trc. Ranking, I, 448) ifadesine bakılarak bu tercümenin onun Tabakât-ı Bâbürî'si olduğuna hükmedilmiştir. Gerçekte ise Tabakât-ı Bâbürî, Bâbürnâme'den tamamen ayrı bir eserdir. Daha sonra Payende Hasan Gaznevî ve Muhammed Kulı Mugulhisârî'nin Bihrûz Han'ın isteğiyle 1586'da başladıkları tercüme gelir. Bunu Ekber'in emriyle saray tarihçisi Abdülkadir Bedâûnî'nin istifadesi için Bayram Han'ın oğlu Abdürrahim Han'ın 1590'da meydana getirdiği tercüme takip eder. Bazıları minyatürlü birçok yazma nüshası bulunduğu gibi, Bâbürnâme Mevsûm bi-Tüzük-i Bâbürî vü Fütûhât-ı Bâbürî adıyla 1308'de (1890) Bombay'da basılan bu çok yaygın tercüme, John Leyden ve William Erskine'in Batı dilinde ilk Bâbürnâme tercümesine (1826) esas olur, onların bu İngilizce tercümesine dayanılarak da Batı dilleriyle başka tercümeler meydana getirilir (Kaiser, 1828; Caldecott, 1844). Asıl Çağatayca metinden ilk tercüme ise İlminski'nin onu 1857'de basmasından sonra 1871'de Pavet de Courteille tarafından gerçekleştirilir (geniş bilgi için bk. C. A. Storey, Persian Literatüre, l/l, 530-535; Rusça trc. Yu. E. Bregel, II, 828-838). Eser, üzerinde yirmi sene uğraşan Annette Susannah Beveridge'in ardarda iki baskısı yapılan The Baburnama in English'i ile en güvenilir ilmî tercümesine kavuşur (1912-1921; 1922). Bâbürnâme ile ilgili hemen her meseleyi kuşatıp izah eden bu eserden sonra 1943-1946'da Reşit Rahmeti Arat tarafından Türkçe tercümesi yapılmış, onu da 1958'de Sali'e'nin Rusça, J. L. Bacque-Grammont'un Fransızca tercümeleri (1980; 1985) takip etmiştir. Ayrıca Urduca'ya da Mirza Nâsırüddin (1924) ve Reşîd Ahtar Nedevî (1969) tarafından Tüzük-i Bâbürî adıyla çevrilmiştir.
Abdürrahim Han'ın, nüshaları yaygın Farsça Bâbürnâme tercümesiyle beraber Bâbür etrafında Ekber zamanından itibaren saray ressamlarının başlattıkları bir minyatür geleneği doğmuştur. Hemen hepsinde Bâbür'ün yüz benzerliği muhafaza edilen bu minyatürler, tercümenin bazı nüshalarında zengin bir koleksiyon teşkil edecek sayıdadır. Bunlardan tam olanlardan biri British Museum'da içinde doksan altı minyatür bulunan nüsha, diğeri de Yeni Delhi müzesindeki 1598 tarihli nüshadır. Moskova Şark Halkları Müzesi nüshasında mevcut altmış dokuz minyatür S. Tyulayev tarafından bir albüm halinde yayımlanmıştır (Miniatiyuri Rukopisi Baburnama / Miniatures of Babur-Name, Moskova 1960). British Museum'daki otuz iki minyatür de Hâmid Süleyman tarafından bir albüm halinde çıkarılmıştır (Bobırnoma Rasmları, Taşkent 1970).
Bâbürnâme 1519 ile 1530 yılları arasında kısım kısım meydana gelmiştir. 1509 ile 1519 arasındaki devreye ait metin kayıp durumda olduğundan onun ne zaman yazılmaya başlandığı bilinemiyor. Önceki yıllara ait olan taraflar sonradan kaleme alınan bir hâtıra şeklinde iken 1519 yılından itibaren hadiselerin günü gününe kaydedilmeye başlanması ile Bâbürnâme bir "günlük" halini alır. Hâtıra durumunda anlatılanların ince teferruata dayanması Bâbür'ün hafıza kuvvetini gösterebileceği gibi bunların evvelce tutulmuş notlardan istifade edilerek esere geçirilmiş olması da düşünülebilir. Bâbür hâtıralarını bazan kâtiplere dikte suretiyle yazdırmaktaydı, vakit bulduğunda da bunları gözden geçiriyordu. Yeni kısımları yazılarak ilerlemekte olan eserini istinsah ettirip karısı ve çocukları ile bazı dostlarına göndermekteydi. 935'te (1528) bir nüshasını Hoca Ubeydullah'ın torunu Hoca Kalan'a yollar. Ancak bugün bunlar elde değildir. Yakın zamanlara kadar 1700 yılı civarında istinsah edilmiş Haydarâbâd Sâlâr Jang Kütüphanesi nüshası mevcutların en eskisi olarak bilinmekteydi. Tahran Kütübhâne-i Saltanatî'deki 931 (1524-25) tarihini taşıyan külliyattaki Bâbürnâme'nin öğrenilmesiyle onun Bâbür hayatta iken yazılmış bir nüshası ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bâbürnâme oldukça yeni bir nüshası üzerinden ilk defa 1857'de İlminski tarafından yayımlanmış, bunu da A. S. Beveridge'in 1905'te yaptığı Haydarâbâd nüshasının faksimile neşri takip etmiştir. Mevcut nüshaların -Tahran'daki hariç- A. S. Beveridge ve G. F. Blagova tarafından topluca bir değerlendirilmesi yapılmıştır (bk. A. S. Beveridge, Memoirs of Babur, 1922, önsöz, s. X1-LVI1 ve bibliyografyada gösterilen diğer yazıları; G. F. Blagova, K Voprosu o Podlinnosti Texta "Babur Name" po Kerovskomu Spisku, 1961 ; çeşitli ülkelerdeki yazmaları için bk., Herman, s, 165-166; İlminski neşrine esas olan nüsha için; W. D. Smirnov, Manuscrits Turcs de l'lns-titut des Langues Orientales, Saint - Petersbourg 1897, s. 142-144).
Atası Timur'un aslı kaybolup tahrif edilmiş Farsça tercümesi ortada olan Melfûzât-ı Timurî(Tüzük-i Timuri) adlı hâtıralarının eserine örneklik ettiği söylenen Bâbür, Bâbürrnâme'siyle kendi ailesinde bir hâtıra geleneği kurmuştur. Kızı Gülbeden'in Hümayûnnâme'si, İmparator Nûreddin Cihangir'in Tüzük-i Cihângîrî'si (bk. L. Varadarajan, "Jahangir the Diarist. An interpretatiorı based on the "Tuzuk-i-Jahangiri"", Journal of İndian History, Golden Jubiles Volume, 1973, s. 403-418) bu geleneğin birer eseri olduğu gibi Bâbür'ün yeğeni Muhammed Haydar Mirza Duglat'ın hâtıralara dayanan kısımları ile Târîh-i Reşîdî'sini de aynı daire içinde görmek mümkündür.
BİBLİYOGRAFYA:
Bâbürnâme Neşirleri. Baberfiameh Dia-gataice, Ad fidem codicis Petropolitani edidit N. İlminski, Kazan 1857; The Bâbar-nâma, be-ing the autobiography of the emperor Bâbar, the founder of the Moghul dynasty in India, ıvritten in Chaghatây Turkish; noıv reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Salar Jang of Haydarâbâd, and edited with a preface and indexes by Annette S. Beveridge, Leyden-London 1905; Zahir Ad-Din Muhammad Bobır, Bobırnoma (nşr. Porso Şamsiev — Sodık Mirzaev), Taşkent 1960 (daha önceki 1948-49'da yapılan neşrinin gelişmiş şeklidir)
Bâbürnâme Tercümeleri. John Leyden — W. Erskine, Memoirs of Zehir-ed-din Muhammed Baber, Emperor of Hindustan, uıritten by him-self, in the Jaghatai Turki, London 1828 (Abdürrahim Mirza'nın Farsça tercümesinden yapılmıştır); A. Kaiser, Zehir-Eddin Muhammed Baber, Kaisers uon Hindustan, Denkwürdig-keiten uon ihm selbst im Dschagatâi Türkischen uerfasst und nach der englischen Uebersetzung des J. Leyden und W. Erskine deutsch bearbeitet uon, A. Kaiser, Leipzig 1828 (J. Leyden ve W Erskine'in İngilizce tercümesinden Almanca ya); Caldecott. Life of Baber, Abridged from the Memoires of Zahired-din Muhammed Baber, London 1844 (|. Leyden ve W.Erskine tercümesinin kısaltılmış şeklidir); A. Pavet de Courteille. Mâmoires de Baber (Zahireddin Mohammed), Fondateur de la dynastie mongole dans l'Hindoustân. Traduits pour la premere fois sur le texte djagatai, Paris 1871, l-ll (ilk defa Çağatayca metinden Batı dillerine yapılmış tercümedir); F. G. Talbot, Memoirs of Baber, Emperor of India, First of the Great Mog-huls, being an Abridgement with an Introduc-tion supplementary notes, and some account of his successors, London 1909; Sir Lucas King, Memoirs of Zehir-ed-din Muhammed Babur,
ÖMER FARUK AKÜN, DİA