Kullanıcı Oyu: 0 / 5

Yıldız etkin değilYıldız etkin değilYıldız etkin değilYıldız etkin değilYıldız etkin değil
 

(ö. 906/1501)
Klasik Çağatay edebiyatının, Osmanlı edebiyatı sahasında da tesirleri devam etmiş en büyük şairi; devlet adamı.

Soyca bir Uygur kabilesinden gelen Ali Şîr Nevâî 17 Ramazan 844 (9 Şubat 1441) tarihinde Herat'ta doğdu. Babası Kiçkine Bahadır (Kiçkine Bahşı) Timur'un torun­larının hizmetinde bulunmuş, en sonra Bâbür Şah'ın sarayında da önemli bir mevki sahibi olmuştu. Annesinin dedesi Bû Said Çiçek ise Hüseyin Baykara'nın dedesi Baykara Mirza'nın uluğ beyi (bey­lerbeyi) idi. Şâhruh'un ölümüyle çıkan ka­rışıklıklar Zalernâme müellifi Şerefeddin Ali Yezdî ile karşılaşan Ali Şîr, aralarında geçen konuşmayı daha sonra Mecâlisü'n-nefâis adlı eserinde anlat­mıştır (İÜ Ktp., TY, nr. 841, s. 190-200).
Horasan'da karışıklığın sona ermesiyle Kiçkine Bahadır tekrar Horasan'a dön­dü (1452). Arada geçen süre zarfında kendisi Bâbür'ün hizmetine girdiği gibi oğlunu da onun himayesine verdi. Hü­seyin Baykara'yı da himaye eden Bâbür Han, Ali Şîr'le olan münasebetini babası­nın ölümünden sonra da kesmemiş, Meşhed'e giderken hem Hüseyin'i hem de Ali Şîr'i beraberinde götürmüştü (1456) Bâbür 1457'de Meşhed'de ölünce Hüse­yin Merv'e döndü. Ali Şîr ise Meşhed'de kalarak tahsiline devam etti. Bâbür'ün ölümü ile hamisiz kalan Ali Şîr, Timurlular'ın kuşçu emirlerinden Seyyid Ha­san Erdeşîr'den yardım ve ilgi gördü.
Ali Şîr Meşhed'de İmam Rızâ Medre­sesi'nde okurken pek çok İranlı âlim ve şairle tanışmış, birçoğundan da ders al­mıştır. Bunlar arasında Kemal Türbetî ve Arap aruzunun üstadı sayılan Derviş Mansûr da vardı. 1464'te Meşhed'den Herat'a gelen Ali Şîr, burada Ebû Said Mirzanın hizmetine girdiyse de ondan ilgi göremeyince Semerkant'a gitti ve Hâce Celâleddin Fazlullah Ebü'l-Leysî'nin medresesine devam etti. Arkadaşı Hü­seyin Baykara'nın tahta geçmesine ka­dar da Semerkant'ta kaldı.
Ebû Said Mirza'nın 1469'da Irak Seferi'ne çıkışını fırsat bilen Sultan Hüseyin Horasan'a yürüdü; babasının yokluğu sı­rasında Semerkant'ı idare eden Ahmed Mirza da bu haber üzerine ordusu ile Horasan'a gitmek zorunda kaldı. Ah­med Mirza'nın ordusunda Ali Şîr de bu­lunuyordu. Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'ın Ebû Said'i öldürdüğü haberi­nin gelmesi üzerine Sultan Hüseyin Herat'ı alarak tahta çıktı (Ramazan 873/ Mart 1469) ve arkadaşı Ali Şîr'i de yanı­na çağırdı. Herat'ın alınışından bir ay kadar sonra buraya gelen Ali Şîr, Sultan Hüseyin'e ünlü "Hilâliyye" kasidesini sun­du. Bu tarihten sonra devlet işleriyle de ilgilenmeye başladı ve ölünceye kadar sadakatle ona hizmet etti. Bağlılığının bir belirtisi olarak Mecâlisü'n-nefâis adlı tezkiresinin sekizinci bölümünü bü­tünüyle ona ayırdı. Diğer eserlerinde de Hüseyin Baykara'dan bahseden Ali Şîr, eserlerinin bir kısmını onun adına yaz­mıştır.
Hüseyin Baykara eski arkadaşını ken­dine nişancı* olarak tayin etmişse de devlet işlerinden pek hoşlanmayan Ali Şîr bir süre sonra bu görevi Nizâmeddin Süheyirye bırakmıştır. Ali Şîr, Hüse­yin Baykara tarafından Muhammed Ya­digâr Mirza'ya karşı açılan sefere katıldı (1470) ve taht üzerinde hak iddia eden bu şehzadeyi bizzat yakalayarak hüküm­dara teslim etti. Bir süre sultanın divan beyi ve nedimi oldu. Hükümdardan son­ra idarede söz ve en büyük nüfuz onun­du. Mührünü evrakın üstüne basacağı yerde altına basmış olmasıyla bu usul daha sonra resmî âdet haline gelmiştir. Devlet idaresinde Hüseyin Baykara'nın yanında sahip olduğu mevki ve nüfuza rağmen idari işlerden uzak kalmak is­tiyordu. Kendisini çekemeyen bazı kim­selerin aleyhinde çalışmalarına bakma­yıp yine de çeşitli görevlerde bulundu. Kardeşi Derviş Ali'nin isyanı ile çok sev­diği Seyyid Hasan Erdeşîr'in ölümüne (1489) çok üzüldü; bunun üzerine 1490 yılında divan beyliği görevinden ayrıla­rak sadece sultanın nedimi olarak hiz­metini sürdürmeye başladı. Nevâî'ye bü­yük bir saygı duyan Hüseyin Baykara bir fermanla herkesin şaire hürmet etmesi­ni emretti (1490). Birkaç yıl sonra yakın dostu mutasavvıf-şair Câmi'nin ölümü de (898/1492) onu derinden etkileyen bir başka hadise oldu. Hamsetü'l-mütehayyirîn adlı eseri bu yıllardaki duy­gularının mahsulüdür.
Bazı saray entrikaları sonucunda Hü­seyin Baykara'nın oğlu Bedîüzzaman ile arasının açılması ve bundan olma toru­nu Mirza Mehmed Mü'min'in yanlış bir fermanla öldürülmesi, daha sonra bu olayı hazırlayan vezir Nizâmülmülk'ün idam edilmesi, hem hükümdarı, hem de Nevâi'yi çok sarstı. Bu hadiselerde me­selelerin halli daima ona düşmüştü. Fa­kat o bu saltanat mücadeleleri arasın­da bile Lisânü't-tayr (903/ 14981, Muhâkemetü'l-lugateyn (904/1499), Sirâcü'l-müslimîn (904/1499) ve Mahbûbul-kulûb (905/1500) adlı eserlerini kaleme almaktan geri kalmadı. Bu sırada sağlı­ğı bozuldu, 31 Aralık 1500'de Hüseyin Baykara'yı Esterâbâd dönüşünde karşı­larken el öptüğü sırada yere yıkıldı. Herat'a getirildikten üç gün sonra 13 Ce­mâziyelâhir 906'da (3 Ocak 1501) öldü. Kudsiyye Camii yanında kendisinin yap­tırdığı türbeye defnedildi.
Ali Şîr Nevâî manzum ve mensur eser­leriyle sadece Çağatay edebiyatının de­ğil bütün Türk edebiyatının önde gelen simalarındandır. Türkçe eserlerinde Ne­vâî ve Farsça şiirlerinde Fânî olmak üze­re iki mahlası vardır. Ali Şîr'e tesir eden­lerin başında İran'ın büyük mutasavvıf­larından Abdurrahman-ı Câmî gelmek­tedir. Camiye olan hayranlığı ve fikir­lerine duyduğu hürmet onun Câmi'nin mensup olduğu Nakşibendiyye tarikatı­na girmesine sebep oldu. Bunların dı­şında Attâr, Hüsrev-i Dihlevî ve Nizamî ona tesir eden belli başlı şairler arasın­da sayılabilir. Şiire Farsça ile başlayan Ali Şîr daha on beş yaşlarında iken ken­dini şair olarak tanıtmayı başarmıştır. Sonraları Türkçe de yazmaya başlamış ve bu yüzden "zü'l-lisâneyn" diye tanın­mıştır.
Nevâi'nin Orta Asya Türk dili ve ede­biyatının gelişmesinde büyük tesiri ol­muştur. Bundan dolayı Çağatayca'ya "Nevâî dili" denmiştir. Eserleri Türkis­tan'dan başka, Azerî ve Anadolu saha­sında da okunan Ali Şîr Nevâi'yi Osman­lı şairleri üstat tanımışlar, şiirlerine XV. yüzyıldan bu yana çeşitli nazireler yaz­mışlardır. Ali Şîr, divan şiirine Türk ha­yatından gelen millî ve mahallî unsurlar kazandırmıştır.
Eserleri. Divanlar. Daha çocuk denecek yaşta başlayıp hayatının sonuna kadar şiirler yazmış olan Ali Şîr Nevâî bunları farklı zamanlarda, farklı adlar altında bir araya toplayıp yedi divan meydana getirmiştir. Bunlar hakkında oldukça geniş bilgi veren Nevâî'nin bir de Farsça divanı vardır. Nevâi'nin tertip tarihi ba­kımından divanlarının en eskisi, çocuk­luk ilk gençlik çağında yazdığı şiirleri­nin, kendi divanlarını tertip etmesinden daha önce başkaları tarafından derle­nip 870'te (1465-66) ünlü hattat Sultan Ali Meşhedî tarafından istinsah edilmiş olanıdır. Bunun tek nüshası Leningrad Saltıkov - Çedrin Devlet Kütüphanesi'ndedir (nr. 546). Bizzat kendi tertip ettiği divanlar ise devrelere göre ayrılmakta­dır. Nevâî ilk yazdıklarıyla önce iki di­van, daha sonra yeni yazdıklarını da ka­tarak bu ilk iki divanı dört ayrı divan haline koymuş, yaşlılık çağında ise hep­sini tek ad altında bir araya getirmiştir.
A) 1.Bedayiü'l Bidaye: Nevâî şiirleri­ni ilk defa Hüseyin Baykara'nın tahta geçmesinden sonra, yani 1470-1476 yıl­ları arasında bizzat onun isteği üzerine tertip etmiş ve böylece ilk divanı olan Bedâyiu'l-bidâye ortaya çıkmıştır. Nevâi'nin bu divanının başına koyduğu ön­söz daha sonra kendisi tarafından "Hutbe-i Devâvîn" başlığı ile Garâibü's-sıgar adlı divanının başına da alınmıştır. Bu divanın bugün bilinen dört nüshası var­dır: Paris, Bibliotheque Nationale, Suppl. Turc. 746; Londra, Biritish Museum, Or. 401: Bakü, Azerbaycan İlimler Akademi­si Cumhuriyet El Yazmaları Fonu, 3010; Taşkent, Özbekistan İlimler Akademisi'nin Edebiyat Müzesi, 84. 2. Nevâdirü'n-nihâye. Nevâî'nin 1476-1486 yılla­rı arasında yazdığı şiirleri içine alan ikin­ci divanıdır. Sultan Ali Meşhedî hattıy­la Hüseyin Baykara'nın hazinesi için ya­zılmış tek nüshası, Taşkent Özbekistan İlimler Akademisi, Bîrûnî Şarkşinaslık Enstitüsü'nde (nr. 1995) bulunmaktadır. Bu divanı için ayrıca hazırlamış olduğu bilinen dîbâce bugün elde yoktur.
B) 1. Garâibü's-sıgar. Hüseyin Bay­kara'nın, şiir yazmada durgunlaştığı sı­rada Nevâi'nin iki ayrı divan daha tertip ederek bunların sayısını dörde çıkarma­sını söylemesi üzerine, Nevâî ilk tertip­lediği iki divanı ile daha sonra yazdıkla­rını bir sınıflamaya tâbi tutmuş ve di­vanlarının sayısını dörde çıkararak ilki­ne, kendi deyimiyle "tufüliyyette vâki bolgan garib mânalara" Garâibü's-sıgar adını vermiştir. Bedâyiu'l-bidaye için yazdığı önsözü de buna koyarak esere yirmi yaşına kadar olan şiirlerini almış­tır. Divanın sayısı pek çok olan nüshala­rı içinde en önemlileri, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (Revan, nr. 808) ile Paris Bibliotheque Nationale'deki (Suppl. Turc 316-317) "Külliyatta yer almış olan­lardır. Bu dörtlü divan serisinin diğer üçü de şu tertipledir: 2. Nevâdirü'ş-şebâb. Gençlikte yani yirmi ile otuz beş yaşları arasında yazdığı şiirlerini biraraya getiren divanıdır. Yine kendi tabiriy­le bunlar "yigitlikde zahir bolgan nâdir terkibler"dir. 3. Bedâyiu'l-vasat. Orta yaşlarda, otuz beş ile kırk beş yaşları arasında yazmış olduğu şiirlerin yer al­dığı divanın adıdır. 4. Fevâidü'l-kiber. Nevâi'nin dediği gibi "ömrning âhırıga yakın nazmga kirgen fayideler'i, yani ömrünün sonuna doğru yazdığı şiirleri ihtiva etmektedir. Bu şiirler kırk boş­altmış yaşları arasındaki devreye aittir.
Bu dört divanda yer alan şiirlerin ke­sin olarak Nevâî'nin dediği devrelerde yazıldığı söylenemez. Çünkü bizzat kendi dediği gibi ilk iki divan ile son yazdığı şiirleri birlikte harmanlamış ve bunla­rı sonra devrelere ayırmıştır. Nevâî'nin bu divanları yirmi sekiz harfte kalmayıp P ( b ). C ( ç ) J (j ) ve lâm-elif ( l ) ka­fiyeli gazelleri ile otuz iki harf üzerine tertiplenmiş bulunmaktadır.
C) Hazâinü'l-meânî. Dört divanda yer alan bütün şiirleriyle son şiirlerinin bir­likte harmanlanmasından meydana ge­len son divanına vermiş olduğu addır. Külliyyât-ı Devâvîn adıyla da tanınan bu eser Hamid Süleyman tarafından Ki­ril harfleriyle Özbekistan Fenler Akademisi'nce yayımlanmıştır (Taşkent 1959, Ali Şîr Nevâî, Hazâinü'l-meânî, I. cilt: Ga­râibü's-sıgar). 1959-1960 yılları içinde diğer üç cilt de basılmıştır. Nevâî bu son divanı için 905'te (1500) ötekilerden ay­rı bir önsöz kaleme almıştır. Divan'ın Türkiye'deki beş nüshasında yer alma­yan bu önsözün memleketimizdeki tek nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi'nde 3999 numaralı Şerhu'l-Hamâse adlı yaz­manın 21b-29a yapraklarının arasında bulunmaktadır. Bu divan 55.000 mısra tutmaktadır.
Farsça Dîvân. Üç nüshası bilinen (Nu­ruosmaniye Ktp , nr. 3850; Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, nr. 1952; Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 6321 bu di­vanında Nevâî Fânî mahlasını kullanmış­tır. Şair Muhâkemetü'l-lugateyn'de bu divanın 6000 beyitten meydana geldiğini bildirmektedir. Yine aynı eserde bahse­dilen "Tuhfetü'l-efkâr". "Nesîmül-huld". "Aynül-hayât". "Minhâcü'n-necat" ve "Kütü'l-kulûb" adlı Farsça kasideler de bu divanda yer almaktadır.
Mesneviler. Nevâî, bu sahada Hamse'sinden sonra yazdığı diğer bir ese­riyle birlikte altı mesnevi meydana ge­tirmiştir. Hamsedeki mesneviler şu sıra üzeredir: 1. Hayretü'l-ebrâr. Nizaminin Mahzenü'l-esrar'ı ile Emîr Hüsrev'in Matla'u'l-envâr'ı ve Caminin Tuhfetü'l-ahrârına nazîre olarak 888'de (1483) kaleme alınmıştır. 4000 beyit civarında olan mesnevi iki kısım halinde altmış dört bab olarak tertip edilmiştir. Yirmi makaleden meydana gelen ikinci kısım, eserin ağırlık merkezini teşkil eder. Mes­nevi, aruzun "müfteilün müfteilün fâi-lün" kalıbı ile yazılmıştır. Eser Taşkent'te Parsa Şemsiyev tarafından yayımlanmış­tır (1958-1960). 2. Ferhâd ü Şîrîn. Niza­mî ile Hüsrev-i Dihlevinin aynı addaki eserinden ilham alınarak yazılan bu mes­nevi 889 (1484) yılında "mefâîlün mefâîlün feûlün" kalıbı ile yazılmıştır. Mes­neviyi diğer Hüsrev ü Şîrîn'lerden ayı­ran özellik, ağırlık merkezinin yani hi­kâyenin Hüsrev yerine Ferhad üzerinde kurulmasıdır. Ferhad, Nevâî'nin mesne­visinde alelade birisi olmayıp Çin haka­nının oğludur. 5780 beyitten ibaret olan mesnevi. Parsa Şemsiyev ve Hâdî Za­rif tarafından Arap harfleriyle (Taşkent 1963), Gönül Alpay tarafından da incele­me ve edisyon kritikli metin halinde ya­yımlanmıştır (Ankara 1965). 3. Leylâ vü Mecnûn. Eser Mecnûn u Leylâ ola­rak da bilinmektedir. İran edebiyatında ilk defa Nizamî tarafından ele alınan bu konu daha sonra Hüsrev-i Dihlevî tara­fından da işlenmiştir. Nevâî bu mesne­viyi yazarken her iki müelliften de fay­dalanmıştır. 3500 beyit kadar olan mes­nevi aruzun "mefûlü mefâilün feûlün" kalıbı iledir. 4. Seb'a-i Seyyare. 889'da (1484)aruzun "feilâtün mefâilün feilün" kalıbı ile yazılan ve 5000 beyit civarında olan bu mesnevi elli babdan meydana gelir. Bu hikâyeyi ilk defa Firdevsî Şehname'de işlemiş, daha sonra Nizamî Heft Peyker, Emîr Hüsrev de Heşt Bihişt adıyla kaleme almıştır. Eser Parsa Şemsiyev'den başka Hâdî Zarif tarafın­dan Ali Şîr Nevâî, Seb'a-i Seyyare is­miyle Özbekistan Fenler Akademisi ya­yını olarak (Taşkent 1956), Hamid Araslı tarafından da Yedi Seyyare adıyla Bakü'de yayımlanmıştır (1947) Konu, Behram'ın güzel cariyesi ile olan macerasıdır. 5. Sedd-i İskenderî. Beyit sayısı 7000'i aşan ve vezni "feûlün feûlün fe­ûlün feûl" olan bu son mesnevi 890da (1485)yazılmıştır. Buradaki konu Nevâlden önce Firdevsî, Nizamî ve Hüsrev tarafından işlenmiş, Câmî tarafından da Hırednâme-i İskenderî adıyla kaleme alınmıştır. Ancak Câmî eserini. Nevâi'nin eserini tamamlamasından sonra bitir­miştir. Nevâî bu eserinde İskender'i bir Türk hükümdarı gibi tasavvur etmiş ve onun şahsında Hüseyin Baykara ile oğlu Bedîüzzaman'ı anlatmıştır. 6. Lisânü't-tayr. Nevâî'nin Hamse dışında kalan mesnevilerindendir. 3553 beyitten mey­dana gelen eserde Nevâî Farsça şiirlerindeki Fânî mahlasını kullanmıştır. Ko­nu Attâr'ın Manpku't-tayr adlı eserin­den alınmış olmakla beraber birçok de­ğişiklik ve ilâveler yapılmıştır. Attâr'ın hikâyesindeki on kuştan sekizinin alın­masına karşılık onda bulunmayan altı­sının daha ilâvesiyle eserde rol alan kuş­lar on dörde çıkar. Nevâî, eserin başın­da küçük yaştan beri bu eseri Türkçeye çevirmek istediğinden bahseder. Top-kapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan 803'teki nüshada (vr. 53b) dört divan yazdıktan başka pek çok da eser vücu­da getirdiği halde Mantıku't-tayr adlı eserin tercümesini aklından bir türlü çı­karamadığını, nihayet altmış yaşına gir­diğinde bu eserin tercümesine başladı­ğını ve her gece kırk-elli beyit yazdığı­nı anlatır. Yaşı ile ilgili ifadesinden ese­rin 904 (1499) tarihinde yazıldığı anla­şılmaktadır. Mesnevi Özbekistan Fenler Akademisi tarafından yayımlanmıştır (Taşkent 19651.
Tezkireler, Hal Tercümeleri-Hâtıralar. 1. Nesâyimü'l-mehabbe min şemâyimi'l-lütüvve. Eser Câmî'nin 883'te (1478) yazdığı Nefehâtü'l-üns min hazarâtiî-kuds adlı, velîlerin hayat hikâyelerini ih­tiva eden Farsça eserinin Çağatay Türkçesine tercümesidir. Aslında Câmî bu eserini Nevâî'nin ricası üzerine kaleme almıştı. Eserin önemini bilen Nevâî, duy­duğu ihtiyaçla 901'de (1495) onun ter­cümesini meydana getirdi. Bu mensur eserde otuz dördü kadın olmak üzere 770 velînin hayat hikâyesi yer almakta­dır. Eseri zeyillerle genişletmek isteyen Nevâî, Attâr'ın rezkiretü'l-evliya'sında bulunan muhtelif hal tercümelerini ki­taba kattıktan başka, Câmî ve Artarda yer almamış, Yesevi'den kendi zamanı­na kadar gelen çok sayıda Türk şeyhini ilâve etmiştir. Eser Kemal Eraslan tara­fından Topkapı Sarayı Müzesi Kütüpha­nesi (Revan, nr. 808) nüshası esas alın­mak suretiyle Bibliotheque Nationale (Suppl. Turc. 316-317). Süleymaniye Kü­tüphanesi (Fâtih, nr 4056), İstanbul Üni­versitesi Kütüphanesi (TY, nr 4149) ve British Museum'daki (Or. 402) nüshalar üzerinden edisyon kritik yapılarak bir indeks ilâvesiyle yayımlanmıştır (İstanbul 1979) Fuad Köprülü tarafından, ese­rin Bibliotheque Nationale'deki külliyat­ta mevcut nüshasına dayanılarak Ah­med Yesevî çevresine mensup Türk sûfîlerine dair kısmı ele alınmış ve bir de­ğerlendirmesi yapılmıştır ("Orta-Asya Türk Dervişliği Hakkında Bazı Notlar", TM, 1965, XIV, 259-262). 2. Mecâlisü'n-nefâis' 897'de (1491-92) kaleme alınan eser. Türk dilinde yazılan ilk şuarâ tez­kiresi olması bakımından önemlidir. Ne­vâî, Caminin Bahâristân ve Devletşah'ın Tezkiretü'ş-şu'arâ' adlı tezkirelerini ör­nek alarak kendi eserini de sekiz kısma ayırmış ve her kısma "meclis" adını ver­miştir. Sekizinci meclis tamamen Hüse­yin Baykara'ya ayrılmıştır. Tezkirede adı geçen şairlerin büyük bir kısmı şiirlerini Farsça kaleme almış olanlardır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (Revan, nr. 808) nüshasına göre Mecâlis'te 451 şair bulunmakta ve bunlardan sadece kırk birinin Türkçe şiir yazdığı görülmekte­dir. Eser Özbekistan Fenler Akademisi tarafından 1961 yılında yayımlanmıştır. Mecâlisü'n-nefâis, Hakîmşah Muhammed b. Kazvi'nî, Fahrîyi Herâtî ve Şâh Ali b. Abdülalî tarafından bazı ilâvelerle XVI. yüzyılda üç defa Farsçaya çevril­miştir. Fahrî ile Kazvîni'nin tercümeleri­ni Ali Asgar Hikmet bir önsözle yayım­lamıştır (Tahran 1323 hş./1944). Sâdıkî-i Kitâbdâr'ın (XVI. yüzyıl) Mecmau'l-havâs adıyla ve Çağatay Türkçesi'yle yaz­dığı tezkiresi Mecâlis'e zeyil mahiyetin­dedir. Bu eser de Farsçaya çevrilmiştir (Tezkire-i Mecma'u'l-havâş, trc. Abdürresûl Hayyâmpûr, Tebriz 1327 hş./ 1948). 3. Hamsetü'l-mütehayyirîn. Nevâî bu ese­rini Câmî'nin ölümünden sonra, bu yeri doldurulmaz dostu ve üstadı için yaz­mıştır. Bir mukaddime, üç muhavere ve bir hatimeden ibarettir. Mukaddimede Caminin nesebi ve doğumu, gördüğü tahsil ile Nevâi'nin onun yanına geldiği devre anlatılır. I. muhaverede Câmî ile Nevâi'nin dostluğu, II. muhaverede Ne­vâî Merv'de iken Câmî ile mektuplaşma­ları, III. muhaverede ise Nevâi'nin isteği üzerine Câmi'nin yazdığı eserlerle ilgili hâtıraları söz konusu edilir. Hatimede ise ona ait son hâtıraları ile Câmî'nin son anları ve ölümü, ölümünden sonra­ki matem merasimleri anlatılmakta­dır. Nevâî'nin bir tarih kıtası ve uzun bir mersiyesiyle son bulan eser men­surdur. İçinde aralara serpiştirilmiş ba­zı şiirler de bulunmaktadır. 4. Hâlât-ı Seyyid Hasan Erdeşîr Big. Nevâî'nin, babası gibi sayıp sevdiği, şahsına çok bağlılık duyduğu mürşidi Seyyid Ha-san'ın ölümü üzerine onun hayatını ve meziyetlerini, kendisiyle olan hâtırala­rını anlattığı mensur ve manzum olarak kaleme alınmış risâlesidir. Kemal Eraslan tarafından dört "Külliyat" nüshasın­dan faydalanılarak edisyon kritikli neş­ri yapılmıştır ("Nevâyî'nin Hâlât-ı Sey­yid Hasan Big Risalesi", TM, 1971, XVI, 89-110). S. Hâlât-ı Pehlevân Muhammed. Nevâî, çok yakın dostu, şair, bes­tekâr ve tabip Pehlevân Muhammed'in ölümü üzerine kaleme aldığı bu risale­de onun hayatını ve kendisine dair hâ­tıralarını anlatır; aynı zamanda sûfî ya­nı üzerinde de durur. Nazım nesir karı­şık yazılan risalenin İstanbul'da üç, Pa­ris'te de bilinen bir nüshası vardır. Bu dört nüshası üzerinden hazırlanan edis­yon kritikli metni Kemal Eraslan tara­fından yayımlanmıştır ("Alî Şîr Nevâ­yî'nin Hâlât-ı Pehlevân Muhammed Ri­salesi", TM, 1980, XIX, 99-164).
Dinî Eserleri. 1. Çihl Hadîs. Câmi'nin aynı addaki eserinin dörder mısralık kı­talar halinde 886'da (1481) yapılmış tercümesidir. Eser genellikle "Külliyat"larda yer almaktadır. Necib Âsım tara­fından Erbain Hadis Tercemeleri baş­lığı altında yayımlanmıştır (Millî Tetebbular Mecmuası, nr. 4, 1331, s. 149-155). Nevâî bu eserini Hüseyin Baykara'ya it­haf etmiştir. 2. Sirâcü'l-müslimîn (905/ 1500). Nevâî'nin külliyatı içinde yer alan küçük bir akaid kitabıdır. Şeriatın hü­kümlerini, Allah'ın sekiz sıfatını ve İs­lâm'ın esaslarını manzum olarak anlat­maktadır. 3. Münâcât. Sinan Paşa'nın Tazarru 'nâme'si gibi Tanrı'ya mensur bir yakarıştır. Secilerle örülmüş kısa cüm­lelerden kurulu samimi bir nesir örne­ğidir. Topkapı Sarayı Müzesi ve Fâtih kütüphanelerindeki "Külliyat" nüshalarının başında yer alan Münâcdfın hangi ta­rihte yazıldığı bilinmemektedir.
Diğer Eserleri. 1. Muhâkemetü'l-lugateyn (905/1500). Nevâî'nin dil alanın­daki millî şuurunu gösteren önemli bir eserdir. İranlılarla bir arada yaşanan ve Mecâlis'te geçen pek çok şairin Farsça yazdığı bir devirde Nevâî Türkçe yaza­rak bu dilin ifade kuvvetini ve Farsçaya göre üstünlüğünü eserinde ispat etme­ye çalışmıştır. Nevâî aynı zamanda böy­le zengin ve üstün ana dilleri dururken, devrin onu bir yana bırakıp Farsça yaz­maya özenen edebiyat heveslisi genç­lerini tenkit ederek onları uyarmak is­ter. XIX. yüzyılda Türkiye'de aydınların ilgisini çeken Muhâkemetü'l-lugateyn, Bursa'da Nilüfer dergisinin 37-40. sayı­larında Osmanlı Türkçesi'yle tefrika edil­miş (1889), 1897'de de İkdam külliyatı içinde İstanbul'da kitap halinde yayım­lanmıştır. Bu yayının başında Belin tara­fından Ali Şîr Nevâî'nin hayatı hakkında yazılan "Notice biographique et litteraire sur Mir Ali-Chir-Nevâ'îi" adlı makalenin Necib Asım tarafından yapılan tercüme­sini Veled Çelebi'nin Osmanlı Türkçesi'ne yaptığı tercüme ile Çağatay Türkçesiyle olan metin takip eder. 1941'de de Türk Dil Kurumu tarafından Refet Işıtman'ın yeni tercümesi yayımlanmış­tır. Muhâkemetü'f-lugateyn't T. Gen­cel Farsçaya (Tahran 1327 hş./1948), R. Devereux da İngilizceye (Leiden 1966) çe­virmişlerdir. Eser ayrıca M. Yâkub Vahidî tarafından Kabil'de basılmıştır (1984). 2. Mîzânul - evzân (898/1492'den sonra). Aruz hakkında toplu bilgiler vermek üze­re kaleme aldığı bu üç bölümlük küçük risalede sırasıyla teknik bir mesele ola­rak zihaf, bahirler ve takt" konulan üze­rinde durur. Rubâî vezinlerinden sonra tuyuğ, koşuk, türkî, cenge, arazvârî, muhabbetnâme gibi millî şekilleri ele al­ması eserin en dikkate değer tarafıdır. Eser Özbekistan Fenler Akademisi tara­fından yayımlanmıştır (Taşkent 1949). 3. Mahbûbü'l-kulûb' (906/ 1500-1501). Sa'di'nin Gülistân'ı ile Câmi'nin Bahârisitan'ını hatırlatan bu eser Nevâi'nin şah­siyetiyle ilgili bilgiler vermesi bakımın­dan önemlidir. Üç kısma ayrılan eserin kırk bölümlük ilk kısmında zamanın ce­miyetindeki muhtelif tabakalar, çeşitli zümreden insanlar, on bölümlük ikinci kısmında iyi işleri övme ve kötüleri yer­me bahis konusu edilir. Üçüncü kısım­da ise ahlâkî konular üzerinde durulur. Mahbûbul-kulûb İstanbul (1289), Bu­hara (1907) ve Taşkent'ten sonra Mosko­va'da (1948) da yayımlanmıştır. 4. Münşe­at (897/1492'den sonra). Nevâi'nin mek­tuplarının toplandığı eserin adıdır. Mek­tupların içinde Sultan Hüseyin Baykara'ya ve Bedîüzzaman'a yazmış oldukla­rı da bulunmaktadır. Bu mektuplarda Nevâi'nin devri ve hayatı ile ilgili önemli bilgiler vardır. Münşedr, Âzer-Neşir ta­rafından yayımlanmıştır (Bakü 1926). s. Vaküyye (886/1481). Mensur olarak ya­zılmış, arasına şiirler serpiştirilmiştir. Bu küçük eserde Nevâî uzun uzun Hüse­yin Baykara'yı methettikten sonra ken­dinin yapmış olduğu vakıflarına geçer. 881'de (1476) Hüseyin Baykara'nın ken­disine Herat'ın kuzeyinde bir arazi ver­diğini, bu araziye bir saray, bahçe, bir medrese, bir mescid ile bir dârülhuffâz kurduğunu ve bu medreseye İhlâsiyye adı verdiğini, yine aynı yerde bir cami ve Halâsiyye adlı bir hankah yaptırdığını bu Vakfiyye'den öğrenmekteyiz. Eser, Nevâi'nin vakıfları hakkında bilgi edinmek için güzel bir kaynaktan Bu eser de Âzer-Neşir tarafından neşredilmiştir (Bakü 1926). 6. Nazmul-cevahir (890/14851. Hz. Ali'ye atfedilen Nesrulle'âlî adlı kitabın her Arapça vecize için bir rubâî yazılarak tercüme edilmiş şeklidir. 7. Tarîh-i Enbiyâ ve Hükemâ (890/1485 ten sonra). Hz. Âdem'den Hz. Muhammed'e kadar gelen peygamberlerle belli başlı hakimler hakkındaki menkıbeleri ihtiva eden mensur bir eserdir. 8. Târîh-i Mülûk-i cAcem (890/1485'ten sonra). Men­sur bir eserdir. İçinde yarı mesnevi tar­zında yazılmış iki beyitlik şiirlere de rast­lanır. İran'ın efsanevî tarihini anlatan bu kitabında Nevâî İran hükümdarlarını dört hanedana göre sınıflandırmıştır. Eserde Pişdâdiyân, Keyâniyân, Eşkâniyân ve Sâsânîler söz konusu edilmektedir. Eserin önemi, dinî ve tarihî mitoloji hakkında geniş bilgi vermesidir. Nevâî bu eseri ha­zırlarken İslâm dünyasının Câmicu't-tevârih, Taberi'nin Tarih-i, Nasîhatü'l-mülûk, Güzide ve bilhassa Beyzâvi'nin Nizamü't-tevarîh'i gibi önemli kaynak eser­lerinden faydalanmıştır. Osmanlı Türkçesine tercümesi Târîh-i Fenâî adıyla Viyana'da basılmıştır (1872).
Nevâi'nin bugün elimizde olmayan, fa­kat kaynaklardan varlıkları tesbit edilen diğer eserleri ise şunlardır: Nevâdirü'n-nihâye için yazmış olduğu "Dibace", Zübdetü't-tevârîh, Risâle-i Mu'ammâ (Fars­ça). Vakfiyye (Farsça) ve Münşe'ât (Fars­ça). Ayrıca kütüphanelerde adına kayıtlı Seb'atü ebhur adlı Arapça bir lügati ile yine ona atfedilen Nazm-ı Akâid'i bu­lunmaktadır. Zübdetü't-tevârîh için ba­zı kaynaklar Târîh-i Enbiyâ ve Hüke­mâ ile Târîh-i Mülûk-i cAcem adlı ese­rin birleşmiş biçimine verilen ad olabi­leceğini söylerler. Zeki Velidî bu eserin İlhanlı ve Timurlu sultanları tarihi oldu­ğunu belirtmektedir. Bursalı Mehmed Tâhir, Nevâi'nin Siyerü'l-mülûk adlı bir Farsça eserinden söz ederse de şimdiye kadar böyle bir esere rastlanmamıştır.
Eserlerinin gördüğü devamlı rağbet dolayısıyla bunları bütünü ile içine ala­cak şekilde külliyat nüshaları meydana konulmuştur. Bugün ikisi İstanbul'da olmak üzere beş büyük "Külliyat'ı bilin­mektedir. Bunların bir kısmı minyatürlü ve tezhiplidir. Bu beş "Külliyafın için­deki eserlerin ayrı ayrı listesi Agâh Sır­rı Levend tarafından verilmiştir (Ali Şir Nevaî, II, Divanlar, İstanbul 1965, s. 3-6). Eserinin ilk cildini Ali Şîr Nevâi'nin ha­yat ve şahsiyetine ayıran A. S. Levend bu ikinci ciltte onun bütün divanlarından, üçüncü ciltte hamselerinden, dördüncü­de ise bunlar dışında kalan eserlerin­den geniş ölçüde seçme metinleri top­lamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ali Şîr Nevâî. Münşeat, Bakü 1926, s. 41-42; A. Belin. "Notice biographique et litteraire sur Mir-Ali-Chir Nevaîi", JA, XVII (1861). s. 175-256, 281-357; Köprülü. İlk Mutasavvıflar, s. 187-192; a.mlf. "Ali Şir Nevaî ve Tesirle­ri", Araştırmalar, s. 257-266; a.mlf.. "Bil Yıl Dönümü", Ülkü, nr. 96, Ankara 1941, s. 481-482; a.mlf.. "Çağatay Edebiyatı", İA. III, 297-306; Rıza Nour, "Ati-Chir-Nevai", Reuue de Turcologie, nr. 5, Alexandrie 1935, s. 5-58; Barthold. "Mir-Ali Şîr ve Siyasî Hayatı" (trc. Ahmed Caferoğlu), Ülkü, nr. 56, Ankara 1937, s. 160-167; nr. 58, s. 356-365; nr. 59, s. 517-528; nr. 61, 1938, s. 43-50; nr. 62, 145-156; a.mlf, Four Studies on the History of Central Asla III: Mir 'Ali Shir. A History of the Türk­men People (trc. V. T. Minorsky), Leiden 1962; Semenov, "Mir-Ali-Şir Hakkında Farsça Bir Hikâye" (trc. Abdülkadir inan), Ülkü, nr. 96, Ankara 1941, s. 483-492; Ali Nihat Tarlan. Ali Şîr Nevâî, İstanbul 1942; İsmail Hikmet Ertaylan, Risâle-i Hüseyin Baykara, İstanbul 1945; a.mlf, "Amasya'da Bayezit Kütüphanesinde Bulunan Divan-ı Mir Ali Şir Nevaî", TDED, nr. 1 (1946), s. 39-47; Zeki Velidî Togan, "Ali Şîr", İA, I, 349-357; Abdülbâki Gölpınarlı. "Ali Şir Nevâî", AA, III (1946-47), s. 1064-1065; E. E. Bertels, "Ali Şir Nevaî, Leyli ve Mecnun" (trc. Mirza Bala). TM, IX (1951), s. 47-64; a.mlf. "Ali Şir Nevâî'nin Ferhad ü Şîrîni" (trc. Râsime Uygun), T DAV Belleten 1957, s. 115-130; Borovkov, "Özbek Yazı Dilinin Kuru­cusu Ali Şir Nevaî" (trc. R. Uygun), a.e. (1954), s. 59-96; L. Volin. "Leningrad Kitaplıkların­daki Nevaî Yazmaları Hakkında" (trc. R. Uy­gun), a.e. (1955), s. 99-141 ; Ahmed Ateş, "Ali Şir Nevâî'nin Arapça Sözlüğü Hakkında", a.e. (1957), s. 183-188; Agâh Sırrı Levend. "Nevaî'ye Atfedilen Bir Eser: Muammeyât-ı Esmâ-i Hüsnâ", a.e. (1957), s. 179-182; a.mlf. "Ne­vâî'nin Eserleri", a.e. (1957), s. 189-193; a.mlf. Türkiye Kitaplıklarında Nevaî Yazmaları", a.e. (1958), s. 127-209; a.mlf. "Nevaî Adına Basılmış Bir Eser: Nazm-ı Akaid", Jean Deny Armağanı, Ankara 1958, s. 163-169; a.mlf., Ali Şir Nevaî, Ankara 1965-68, 1-tV; J. Eckmann. "Ali Şir Nevaî", Bilgi Dergisi, nr. 119, İstanbul 1957, s. 4-5; a.mlf. "Die Tschagataische Literatür", Ph.TF(1964), II, 364-402; Ali Şir Nevayî: Hayatı ve Eserleri (nşr. Doğu Türkistan Göçmenler Derneği), İstanbul 1962; Ahmed Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, İstanbul 1964, II, 226-235; İstanbul 1974 (2. bs), II, 195-211; Abdülkadir İnan, "Ali Şir Nevaî ve Folklor", TFA, nr. 182 (1964), s. 3510-3511; Mehmed Ya'kub Vahidî Cüzcânî, Emîr Ali Şîr Nevâyî: Fânî, Kabil 1967; Osman F. Sertkaya, "Osman­lı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri", TDED, XVIII, 1970, s. 133-138; XIX, 1971, s. 171-184; XX, 1972, s. 157-184; XXII, 1977, s. 169-189; Banarlı, RTET, I, 423-434; Mehmed Çavuşoğlu, "Kanunî Devrinin Sonuna Kadar Anadolu'da Nevâyî Tesiri Üzerine Notlar", Atsız Armağa­nı, İstanbul 1976, s. 75-90.   ı—ı
 Günay Kut, DİA, 2.cilt

SON EKLENENLER

Üye Girişi