EYLEM (EK FİİL)-II

İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını sağlayan ya da basit zamanlı fiillerin sonuna gelerek bu fiilleri birleşik zamanlı fiile dönüştüren ek hâlindeki fiildir. Ek fiil “imek” fiilinin ek olarak kullanımıdır. Genellikle bitişik yazılır. Tanımdan da anlaşılacağı gibi ek fiilin iki işlevi vardır:

A. İSİM SOYLU SÖZCÜKLERİ YÜKLEM YAPMASI

Ek eylem, isim ya da isim soylu sözcüklere gelerek bu sözcüklerin yüklem olmasını sağlar. Eğer yüklem isim soylu sözcüklerden oluşuyorsa, orada mutlaka ek eylem vardır.

“Ben o zaman çocuktum. ”

cümlesinin yüklemi “çocuktum” sözcüğüdür. Yüklem isim olan “çocuk” sözcüğünden oluşmuştur. Ek eylem “çocuk” ismine gelerek bu ismi yüklem yapmıştır. Ekleri gösterecek olursak,

Çocuk –   i   –   idi  -   m

İsim        Ek fiil     Kip eki     Şahıs eki

“Yaşlı adam çok hastaymış. ” (hasta - i - miş)

cümlesinin yüklemi “hasta” sıfatıdır. Bu sözcük isim soylu bir sözcük olduğundan ek eylem vardır.

“Dün akşam seni arayan bendim. ” (ben - i - di - m)

cümlesinin yüklemi ek fiil alan, isim soylu olan “ben” zamiridir. Ek eylemin isimlerde dört kipte çekimi vardır.

1. Görülen Geçmiş Zaman 

isim soylu sözcüklere “-i-di” getirilerek yapılır.

Zengin - i - di - m

Zengin - i - di - n

Zengin - i_- di 

Zengin  -  i  -di   -k

Zengin  -i  - di-niz

Zengin  -   i -  di-  ler

İsim     Ekfiil   Kip eki  Şahıs fiil

Bu örneklerde “zengin” ismi, ek fiilin görülen geçmiş zaman kipiyle (-i-di) çekimlenmiştir.

“O zor günlerde ayakta kalan sadece sendin. ”

“Arkadaşımız o günlerde çok neşeliydi. ”

cümlelerindeki “şendin” zamir, “neşeliydi” sıfattır ve ek eylemin görülen geçmiş zaman ekini alarak yüklem olmuştur.

“Ey çok soğuktu. ”

“Ben gün boyu evdeydim. ”

“Okuduğu şiir çok güzeldi. ”

cümlelerindeki altı çizili sözcükler ek eylemin görülen geçmiş zaman kipiyle (idi) çekimlenmiştir.

2.    Öğrenilen Geçmiş Zaman

İsim soylu sözcüklere “-i-miş” eki getirilerek yapılır.

Öğrenci -    i - miş - im     Öğrenci    - i -    miş -    iz

Öğrenci -    i - miş - sin     Öğrenci    - i -    miş -    siniz

Öğrenci -    i - miş            Öğrenci    - i -    miş -    ter

örneğinde “öğrenci” ismi ek fiilin öğrenilen    geçmiş    zaman

kipiyle (-i-miş) çekimlenmiştir.

“Dün İstanbul’da bazı yollar kapalıymış."

“Bu ülkenin ekonomisi çok canlıymış."

“Çocuklar şu an dışarıdaymış. ”

cümlelerindeki altı çizili sözcükler ek eylemin öğrenilen geçmiş zaman kipiyle çekimlenmiştir.

3.    Şart Kipi

İsim soylu sözcüklere “-ise” getirilerek yapılır. Ek eylemin şart kipi eklendiği isim soylu sözcüğü yüklem yapmaz, çoğu zaman cümleye şart anlamı katar.

Yaşlı - i - se -    m     Yaşlı -    i -    se    - k

Yaşlı - i - se -    n      Yaşlı -    i -    se    - niz

Yaşlı - i - se              Yaşlı -    i -    se    - ler

örneğinde “yaşlı” ismi ek fiilin şart kipiyle (-i-se) çekimlenmiştir.

"Eviniz yakınsa bir çayınızı içelim. ”

“Yanında şemsiye varsa yağmurda ıslanmazsın. ”

“Kardeşin hastaysa okula gelmesin. ”

cümlelerindeki altı çizili sözcükler ek eylemin şart kipiyle çekimlenmiş ve cümleye şart (koşul) anlamı katmıştır.

4. Geniş Zaman Kipi

Ek eylemin geniş zaman kipinin çekiminde “-i-mek” fiili şahıs ekleriyle kaynaşmış bir hâldedir. Geniş zaman eki olan “-r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür” isimlere gelmez. Bu yüzden ek eylemin geniş zaman çekiminde şahıs ekleri doğrudan sözcüğe eklenir. Ayrıca ek eylem olan “-i” geniş zaman çekiminde görülmez

Öğretmen - im    Öğretmen    -    iz

Öğretmen - sin    Öğretmen    -    siniz

Öğretmen - dir    Öğretmen    -    dirler

örneğinde “öğretmen” ismi ek fiilin geniş zaman kipiyle çekimlenmiştir.

“İçiniz rahat olsun, oldukça sağlıklısınız. ’’

“Komşumuz emekli bir öğretim görevlisidir. ”

“Bilgi yolunda hepimiz öğrenciyiz. ”

“Ben kendi halinde bir insanım. ’’

cümlelerindeki altı çizili sözler, ek eylemin geniş zaman kipiyle çekimlenmiştir.

Not:Ek eylemin geniş zaman çekiminde 3. tekil şahıs eki olan “-dır, -dir, -tır, -tir” çoğunlukla düşer.

“Gittiğimiz yer çok güzel." (güzel - dir)

cümlesinin yüklemi olan “güzel” sözünde ek eylemin geniş zaman 3. tekil şahıs eki “-dir” düşmüştür.

“Bu çiçeklerin kokusu bir başka." (başka - dır)

“Deniz bu sabah çok sakin. ” (sakin - dir)

“O. başarılı bir avukat. ” (avukat - tır)

cümlelerindeki altı çizili sözcüklerdeki “-dir” ekleri düşmüştür.

Not:İsim soylu sözcüklerde ek eylemin olumsuz çekimi “değil” edatı ile yapılır. Kip ve şahıs eklerini, isimle birlikte kullanılan “değil” sözcüğü alır.

“Çocuklar öyle göründükleri kadar uslu değilmiş. ”

“İş yeriniz uygun değilse dışarıda görüşelim."

cümlelerindeki altı çizili sözler ek eylemin olumsuz biçimiyle çekimlenmiştir.

KONU ANLATIM VİDEOSU (EK-FİİL) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )

KONU ANLATIM VİDEOSU (FİİLLER) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )

B. FİİLLERİ BİRLEŞİK ZAMANLI HÂLE GETİRMESİ

Ek eylem, basit çekimli fiillere getirilerek onları birleşik çekimli hâle getirir. Ek eylemin kiplerinde görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve şart (koşul) kipi fiillere ikinci kip eki olarak geldiği zaman fiil, birleşik çekimli olur. Buna göre bir fiilde iki tane kip eki varsa orada mutlaka ek eylem bulunur. Ek eylem iki kip ekinin arasında yer alır.

“Keşke ödevlerini yapsaydın...”

dizesinde de ek eylem vardır. Çünkü “kırılmak” fiili birleşik çekimlidir. Birleşik çekimli fiillerde ek eylem iki kip ekinin arasında yer alır. Fiilin aldığı ekleri gösterelim,

Yap - sa -   i   – di  -  n

Fiil        Kip       Ek      Hikaye   Kişi

              Eki     fiil       eki        eki

“Törende şiir okuyacakmış." (-acak-i-miş)

cümlesinde “okumak” fiili birleşik çekimlidir. O hâlde burada ek eylem vardır. Fiilin eklerini ayıracak olursak (oku - y - acak - i - miş) ek eylemini görmüş oluruz.

“Çıkmıştı makama arzı hâl için.” (-mış -i-di)

cümlesinde “çıkmak” fiilinde “-mış” öğrenilen geçmiş zaman * eki ve “-tı” hikâye eki olmak üzere iki tane kip eki vardır. O İ halde “çıkmıştı” fiili birleşik çekimlidir.

“Siz bunu ne zamandır biliyordunuz. ” (-yor-ı-di-niz)

 “Tatilini ailesiyle geçirecekmiş. ” (-ecek-i-miş)

cümlelerindeki altı çizili fiiller de ek eylemle birleşik çekimli hâle gelmiştir.

Birleşik zamanlı fiiller, rivayet, hikâye ve şart olmak üzere üçe ayrılır.

1. Rivayet Birleşik Zamanı

Basit çekimli bir fiile ek eylemin öğrenilen geçmiş zaman eki “-imiş” getirilerek yapılır. Rivayet birleşik çekimli fiillerde kesinlik anlamı bulunmaz. Başkasına ait düşünceler, başkasından duyulan olaylar genellikle rivayet birleşik çekimle aktarılır.

Ağlı - yor - muş - um     (1. tekil)

Ağlı - yor - muş - sun    (2. tekil)

Ağlı - yor - muş                        (3. tekil)

Ağlı - yor - muş - uz      (1. çoğul)

Ağlı - yor - muş - sunuz (2. çoğul)

Ağlı - yor - muş - lar     (3. çoğul)

Fiil  Kip  Rivayet        Şahıs  

         eki  eki              eki      

örneğinde “ağlamak” fiili şimdiki zaman kipinin rivayetiyle çekimlenmiştir.

“Bizi bir saat sonra arayacakmış." (-acak-i-miş)

cümlesinde “aramak” fiili gelecek zamanın rivayetiyle,

“Keşke erken celseymişiz."

cümlesinde “gelmek” fiili şart (koşul) kipinin rivayetiyle,

“Bir çiçekle bahar olmazmış. ”

cümlesinde “olmak” fiili geniş zamanın rivayetiyle,

“Eskiden bu mahallede oturmuşmuşuz. ”

cümlesinde “oturmak” fiili öğrenilen geçmiş zamanın rivayetiyle çekimlenmiştir.

“Ünlüyazar, okurlarıyla yayınevinde buluşacakmış.”

“Eski arkadaşlarını arada bir ziyaret edermiş. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller de rivayet birleşik zamanlıdır.

Not: Görülen (-di’li) geçmiş zaman ve emir kipinin rivayet bileşik çekimi yoktur.

2. Hikâye Birleşik Zamanı

Basit çekimli bir fiile ek eylemin görülen geçmiş zaman eki “-idi” getirilerek yapılır. Kesinlik bildiren olaylar hikâye birleşik çekimle aktarılır.

Gül- er di m

Gül- er  di n

Gül- er  di

Gül- er di  k

Gül- er  di niz

Gül- er  di ter

örneğinde

“gülmek”

fiili geniş zamanın hikâyesine göre

çekimlenmiştir.

“Anlatılanları dikkatle dinliyordu. ” (-yor-i-di)

cümlesinin yükleminin eklere ayrılmış şekli “dinli-yor-i-di” biçimindedir. Buradaki “-yor” şimdiki zaman kip eki, “-du” ise görülen geçmiş zaman kipi ekidir, “-i” ise ek eylemdir. Ek eylem eki “-i” kullanılırken düşer ama biz birleşik çekimli fiillerde ek eylem olduğunu bilmeliyiz.

“Toplanmıştı garipler şimdi kervansaraya. ”

dizesinde “toplanmak” fiili öğrenilen (miş’li) geçmiş zamanın hikâyesiyle,

“Ah ölmeden bir görseydim"

dizesinde “görmek” fiili şart (koşul) kipinin hikâyesiyle,

“Hani bekleyecektin bir ömür boyu"

dizesinde “beklemek” fiili gelecek zamanın hikâyesiyle,

“Ben bu kitabı okuduydum. ”

cümlesinde “okumak” fiili görülen (di’li) geçmiş zamanın hikâyesiyle çekimlenmiştir.

"Yola çıkarken yanınıza neler alacaktınız?”

“Her ay birkaç tane kitap okurdu. ”

“Adana’ya geçen yaz gitmiştik. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller de hikâye birleşik zamanlıdır.

Not:Emir kipinin hikâye birleşik çekimi yoktur. Bunun dışında bütün kiplerin hikâye birleşik çekimi vardır.

3. Şart Birleşik Zamanı

Basit çekimli bir fiile ek eylemin şart kip eki “-ise” getirilerek yapılır. Koşul (koşul), istek ve emir kipinin şartlı birleşik çekimi yoktur. Şart birleşik çekimli fiiller çoğunlukla cümleye koşul anlamı katar.

yaz - acak - sa - m    yaz - acak - sa - k

yaz - acak - sa - n    yaz - acak - sa - nız

yaz - acak - sa         yaz - acak - sa - lar

örneğinde “yazmak” fiili gelecek zamanın şartına göre çekim-lenmiştir.

"Maç başladıysa bana haber verin." (-dı-i-se)

cümlesinde “başlamak” fiili bilinen (-di’li) geçmiş zamanın şartıyla çekimlenmiştir ve cümleye koşul anlamı katmıştır. Haber vermenin koşulu, maçın başlamasıdır.

“Karşıya geçecekseniz size yardımcı olabilirim. ”

“Bu konuda herhangi bir şey biliyorsanız söyleyin. ”

“Biraz acele edelim, ya sınava yetişemezsek...”

cümlelerindeki altı çizili fiiller, şart birleşik zamanlıdır.

Not: Şartlı birleşik kiple çekimlenen fiiller genellikle temel cümlenin yüklemi değil, yan cümlenin yüklemi olur.

“Yanmışsam külümden yapılacak bir hisar vardır. ”

dizesinde temel cümlenin yüklemi “vardır” sözcüğüdür. Öğrenilen geçmiş zamanın şartıyla çekimlenen “yanmışsam” fiili ise yan cümlenin yüklemidir.

Not: Dilek - koşul, istek ve emir kipinin şartlı bileşik çekimi yoktur.