FİİLLER (EYLEMLER) - FİİLDE KİP ve KİŞİ - DİLEK KİPLERİ

DİLEK KİPLERİ

•          Ödevini yemekten önce yapasın.

•          Ödevini yemekten önce yap.

•          Ödevini yemekten önce yapmalısın.

•          Ödevini yemekten önce yaparsan, diziyi izleyebilirsin.

Yukarıdaki cümleleri anlam bakımından inceleyiniz.Eylemlerdeki hangi ekler cümlede anlam değişikliğine sebep olmuştur?

Bu cümlelerde belli bir zaman kavramı var mı?

•          Bu sınavı kazanmalıyım.

•          Bu gece yola çıkacaklar.

•          Sana mektup gönderdim.

•          Odasında ders çalışıyor.

•          Yukarıdaki eylemlerden hangisinin yapılış zamanı belli değildir?

•          Bu eylemde zaman bildiren ek yerine hangi ek gelmiştir?

Bu ek cümleye nasıl bir anlam yüklemiştir?

•          ……………:-Buradaki bütün dosyaları incele.Sonra bunlarla ilgili olarak bana rapor ver.

•          ……………: -Önce yemeğe çıksam, sonra söylediklerinizi yapsam olmaz mı?

•          …………….:-Hayır.Bu söylediklerimi şimdi yapmalısın.Toplantı iki saat sonra.

•          ……………..:-Peki, hemen dosyaları incelemeye başlayayım.Size raporu sunayım.Sonra da öğle yemeğine çıkayım.

•                      Yukarıdaki diyaloğu inceleyiniz. Sizce konuşanlardan hangisi patron, hangisi işçidir?

•                      Bunu hangi ifadelerden anladınız?

•                      Altı çizili eylemlerin aldıkları ekleri ve bu eklerin cümleye kattığı anlamı inceleyiniz.

O halde eylemde zaman bildirmeyen, eyleme istek, emir, şart ve gereklilik anlamlarını yükleyen bu eklere ne isim verebiliriz?

DİLEK KİPLERİ

İstek bildiren kiplerdir. İstek eki “-a,-e”dir.

       1. Tekil şahıs:         çalış-a-yım

       2. Tekil şahıs:         çalış-a-sınız

       3. Tekil şahıs:         çalış-a

       1. Çoğul şahıs:        çalış-a-lım

       2. Çoğul şahıs:        çalış-a-sınız

       3. Çoğul şahıs:        çalış-a-lar

•          Seni hiç unutmayacağımı bilesin.

•          Biraz daha oyalanırsan okula geç kalacaksın.

•          Bu formu hemen doldurmalısın.

•          Boş vakitlerinde annene yardım ediyormuşsun.

•          Yukarıdaki cümlelerin hangisinde bir şeyin olmasına dair istek söz konusudur?

•          Bu cümlede “istek” hangi ekle sağlanmıştır?

•          İstek Kipi : Eylem kök ya da gövdelerine “-a, -e” eki getirilerek yapılır.

1.   Getirildiği eyleme istek anlamı verir.

•          Örnek : Akşama ben de size geleyim.

2.    İsteğin yanı sıra öğüt ve gereklilik anlamı verir.

•          Örnek : Kimsesizlere yardım edelim. (Öğüt)

            Derslerimize düzenli çalışalım. (Gereklilik)

•          İstek kipinin kişilere göre çekimi şöyledir.

Fiillere şart anlamı katan kiptir. Şart eki      “-sa,-se”dir.

       1. Tekil şahıs:         çalış-sa-m

       2. Tekil şahıs:         çalış-sa-n

       3. Tekil şahıs:         çalış-sa

       1. Çoğul şahıs:        çalış-sa-k

       2. Çoğul şahıs:        çalış-sa-nız

       3. Çoğul şahıs:        çalış-sa-lar

•          Sen gülersen ben de gülerim.

•          Muhakkak onu aramalısın.

•          Bu sabah trene biniyor.

•          Geleceğini sana söylemedi mi?

•          Yukarıdaki cümlelerin hangisinde bir şeyin olması şarta bağlıdır? 

•          Bu şart anlamı eylemdeki hangi ek ile sağlanmıştır?

Dilek – Şart Kipi : Eylem tabanlarına “-sa, -se” ekinin getirilmesiyle yapılır.

1.    Eyleme dilek anlamı verir.

•          Ben de seninle gelsem.

•          Tiyatroya değil de, sinemaya gitsek.

2.    Koşul anlamıyla kullanılır.

•          Bu işi başarırsa, güvenimi kazanır.

•          Giderse, bir daha dönmez.

Dilek-şart kipinin kişilere göre çekimi şöyledir

Fiilin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Gereklilik eki “-malı,-meli”dir.

       1. Tekil şahıs:         çalış-malı-y-ım

       2. Tekil şahıs:         çalış-malı-sın

       3. Tekil şahıs:         çalış-malı

       1. Çoğul şahıs:        çalış-malı-y-ız

       2. Çoğul şahıs:        çalış-malı-sınız

       3. Çoğul şahıs:        çalış-malı-lar

•          Birlikte sinemaya gitmişler.

•          Bu sene bahar erken gelecek.

•          Sesini bir kez daha duysam.

•          Emniyet kemeri takmalısınız.

•          Yukarıdaki cümlelerin hangisinde eylemin kesinlikle yapılması gerektiği belirtiliyor?

•          Bu anlam eylemdeki hangi ekle sağlanmıştır.

•          Gereklilik Kipi :  Eylem kök ya da gövdelerine

“-malı, -meli” ekinin getirilmesiyle yapılır.

•          Eylemin yapılması, olması gerektiğini bildirir. Bu anlam, “gerek, lazım, icap etmek” sözcükleriyle de sağlanır.

•          Onunla hemen konuşmalıyım.

•          Bu işi yarına bitirmeliyiz.

Gereklilik kipinin kişilere göre çekimi şöyledir.

    Fiilin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.

       1. Tekil şahıs:          -------------

       2. Tekil şahıs:         çalış

       3. Tekil şahıs:         çalış-sın

       1. Çoğul şahıs:        -------------

       2. Çoğul şahıs:        çalış-ın (çalış-ınız)

       3. Çoğul şahıs:        çalış-sın-lar

•          Burada sigara içmemelisiniz.

•          Ödevini yapsın.

•          Seni görseydim,selam vermez miydim?

•          Öğretmenini dikkatlice dinleyesin.

Yukarıdaki cümlelerin hangisinde emir anlamı vardır? 

•          Emir (Buyurma) Kipi : Emir kipinin eki yoktur. Bu nedenle I. ve çoğul kişilerde emir kipinin çekimi olmaz. Çünkü kişiler kendi kendilerine emredemezler. Emir kipine II. Tekil kişi dışında kişi ekleri getirilebilir.

1.  Eylemin yapılmasını emir biçiminde belirtir.

•          Derslerini bitirir bitirmez yat. (Olumlu emir)

•          Eve zamanında gelin.           (Olumlu emir)

•          Dışarı çıkmayın.                             (Olumsuz emir)

2.  Bazen dilek anlamıyla kullanılır.

•          Tanrım, bana yardım et.

•          Dünyada hiç aç insan olmasın.