FİİLLERDE ÇATI

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Çatı, sadece fiil cümlelerinde, yani yüklemi fiil olan cümlelerde aranan bir özelliktir.

Fiillerde çatı nesneye veya özneye bağlı olarak farklı özellikler göstermektedir. Buna göre fiillerde çatı nesne - yüklem ve özne - yüklem ilişkisi olarak iki grupta İncelenmektedir.

A. NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİL ÇATISI

Fiiller, nesne alıp alamamalarına göre geçişli ve geçişsiz fiiller olarak ikiye ayrılır.

1. Geçişli Fiil

Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir. Bir cümlede nesneyi bulmak için “neyi, kimi” sorularını sorarız. Buna göre bu sorulara cevap veren fiiller geçişlidir.

“Bu mektubu sana yazıyorum."

cümlesinde “yazmak” eylemi geçişli bir fiildir. “Neyi yazıyorum?” diye sorduğumuzda “Bu mektubu” cevabını alırız. “Bu mektubu” sözü belirtili nesnedir. Buna göre “yazmak” eylemi, nesne aldığına göre geçişli bir fiildir.

“Çocuk, pencerenin camını kırmış."

cümlesinde “kırmış” yüklemdir. “Neyi kırmış?” sorusuna cevap veren “pencerenin camım” sözü ise nesnedir. Öyleyse “kırmış” fiili nesnesine göre geçişlidir.

“Kardeşim bana bir hediye almış. ”

“Marketten aldığımız eşyaları ben taşıdım."

“Binanın suyunu ve elektriğini kesmişler. ”

“Konuşmacının anlattıklarını dikkatle dinledim. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller de nesne alabildiği, yani “neyi, kimi” sorularına cevap içerdiği için geçişlidir.

Not: Geçişli fiillerin yer aldığı cümlelerde bazen nesne kullanılmayabilir. Bu durumda o fiiller yine geçişli fiildir.

“Bir hafta önce aldım."

cümlesinin yüklemi olan “almak” eylemi geçişli bir fiildir. Ancak bu cümlede nesne yoktur. Nesne olmasa bile bu cümleyi,

“Elbiseyi bir hafta önce aldım. ”

şeklinde söyleyebiliriz. Bu cümlede “elbiseyi” sözcüğü nesnedir. Yani “almak” fiili, nesne alabildiğine göre geçişli bir fiildir.

2. Geçişsiz Fiil

Nesnesi olmayan, nesne alamayan fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiiller nesneyi bulmak için sorduğumuz “kimi, neyi” sorularına cevap vermez.

"Küçük çocuk oyuncağı kırılınca ağladı. ”

cümlesinde “ağladı” yüklemdir. “Ağladı” yüklemine “Neyi ağla-dı?” sorusunu sorunca cevap alamıyoruz. Yani “ağla-” fiili nesne    almadığı için geçişsizdir.

 “Bu filmi izlerken çok güldük. ”

cümlesinde “gülmek” fiiline “Kimi, neyi güldü?” diye sorduğumuzda cevap alamıyoruz. O hâlde “gülmek” eylemi nesne

almadığından geçişsiz fiildir.

“Bu geziye sınıf öğretmenimiz de gelecekmiş. ”

“İhtiyar, gökyüzüne dikkatle baktı. ’’

“Adam, merdivenlerden koşarak indi. ”

“Yorgun olduğu için erkenden uyudu. ”

“Kafesteki kanarya sabahleyin ölmüştü. ’’

:Ağacın gölgesinden bir süre dinlendim. ”

cümlelerindeki altı çizili “gelecekmiş, baktı, indi, uyudu, ölmüştü, dinlendim” fiilleri de nesne alamadığı için geçişsizdir.

Not: Oluşumlarına göre oldurgan ve ettirgen fiiller vardır. Geçişsiz fiillerin “-r-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişli yapılmasıyla oluşan fiillere    denir.

“Kadının bebeği uyudu."

cümlesinde “uyumak” fiili geçişsiz bir fiildir. Bu fiili, oldurganlık eklerinden birini ekleyerek cümle içinde kullanalım.

 ‘‘Kadın bebeğini uyuttu. ”

Burada geçişsiz fiil olan “uyu-” fiiline “-t” eki getirilerek “uyutmak” fiili elde edilmiştir. Nesneyi bulmak için “Kimi uyuttu?” diye sorduğumuzda “bebeğini” cevabını alırız. O halde “uyutmak” fiili oldurgan bir fiildir.

“Bütün sınıf güldü. ’’

cümlesinde “gülmek” fiili geçişsizdir.

“Bütün sınıfı güldürdü. ”

cümlesinde “güldürmek” eylemi ise geçişlidir. Burada “-dür” eki, geçişsiz olan “gülmek” filine gelerek onu geçişli hâle getirmiştir. Bu durumda “güldürmek” eylemi oldurgan bir fiildir.

“Çocuk yumurtalardan birini yere düşürdü."

“Sporculara 100 metreyi 10 saniyede koşturdu. ”

“Sınava yetişebilmesi için onu sabah erkenden kaldırmalısınız. ’’

cümlelerindeki altı çizili fiiler de aldığı ekle geçişli hâle geldiği için oldurgan fiildir.

Not:Geçişli fiillerin “-r-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılması yoluyla oluşan fiillere ettirgen fiil denir.

“Babası duvarları boyadı. ”  

cümlesinde “boyamak” fiili geçişlidir.

“Babası duvarları boyattı. ”   

cümlesinde “-t” eki, geçişli olan “boyamak” fiiline eklenmiştir. M Dolayısıyla “boyatmak” sözcüğü ettirgen bir fiildir. Eylemin yapılmasında araya başka şahısların girmesi geçişlilik derecesinin arttığını gösterir.

“Bahçedeki büyük taşları dışarı attım. ’’

cümlesindeki “at-” fiili geçişlidir.

“Bahçedeki büyük taşları dışarı attırdım. ”

cümlesinde “attırmak” eylemi de geçişlidir. Burada “-tır” eki geçişli olan “atmak” filine gelerek onun geçişlilik derecesini artırmıştır. Bu durumda “attırmak” eylemi ettirgen bir fiildir.

“Kardeşi su içti. ”

cümlesinde geçişli olan “içmek” fiili,

“Kardeşine su içirdi."

cümlesinde “-ir” ettirgenlik ekini alarak ettirgen olmuştur.

“Fırından bir ekmek aldırdım. ”

“Aldığım kitabı kardeşime de okuttum."

“Komşumuz, bahçesine bir kuyu kazdırmış. ”

“Öğretmen bu şiiri bize de yazdırdı. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiler de ettirgen fiildir.

KONU ANLATIM VİDEOSU (FİİLLER) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )

KONU ANLATIM VİDEOSU (ÖZNESİNE GÖRE FİİL ÇATISI) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )

KONU ANLATIM VİDEOSU (NESNESİNE GÖRE FİİL ÇATISI) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )

B. ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİL ÇATISI

Özne-yüklem ilişkisinde fiiller öznelerine göre incelenir. Fiiller, öznelerine göre etken, edilgen, dönüşlü ve işteş fiiller olmak üzere dörde ayrılır.

1. Etken Fiil

Eylemi gerçekleştirenin belli olduğu fiillerdir. Etken fiillerin olduğu cümlede eylemi gerçekleştiren bellidir yani gerçek özne vardır. Yüklem durumundaki fiilin gösterdiği işi doğrudan doğruya öznenin kendisi yapıyorsa fiil etken çatılı demektir.

“Bu güzel şiiri arkadaşım yazdı. ”

cümlesinin yüklemi “yaz-” fiilidir. Bu fiile sorduğumuz “Kim yazdı?” sorusuna “arkadaşım” cevabını alırız. Öyleyse eylemi yapan gerçek bir özne (arkadaşım) olduğundan “yaz-” fiili etkendir.

“Arkadaşım, masanın üzerindeki vazoyu kırdı. ”

cümlesinin yüklemi “kırmak” eylemidir. Özneyi bulmak için “Kıran kim?” diye sorduğumuzda “Arkadaşım” cevabını alırız, “kırmak” eylemini gerçekleştiren, bellidir. O hâlde bu cümlede yer alan “kırmak” eylemi etken bir fiildir.

“Şoför arabayı otoparka park etti."

“Bu sahilde yürümeyi çok seviyorum. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller de eylemi gerçekleştiren belli olduğu için etkendir.

Bir cümlede işi yapan unsur, yani gerçek özne varsa o fiil etkendir. Eylemin nasıl gerçekleştiği önemli değildir.

“Çiçekler aşırı sıcaklardan solmuştu. ”

cümlesinde “solmak” eylemi etken bir fiildir. “Solmak” işini yapan, “çiçekler” sözcüğü öznedir. Burada “çiçeklerin solmasının kendi kendine gerçekleşmediği, bunda sıcakların etkili olduğu” düşünülebilir. Her ne kadar biz bu cümlede işi dolaylı olarak unsurun “sıcaklar” olduğunu söylesek de özne, “çiçekler” sözcüğüdür. Yani cümlede gerçek bir özne olduğundan bu fiil etkendir.

“Kar çok erken vaadi. ”

“Ağaçlar yapraklarını dökmüştü. ”

“Otobüsümüz bir dağ yolunu tırmanıyor. ”

cümlelerindeki altı çizili eylemler de, işi yapan belli olduğundan, yani gerçek özne bulunduğundan etken fiildir.

2. Edilgen Fiil

Eylemi gerçekleştirenin, işi yapanın belli olmadığı fiillerdir. Edilgen fiillerde özne, işi yapan değil işten etkilenen öge durumundadır, yani özne sözde öznedir, eylemin başkası tarafından yapılması söz konusudur. Edilgen fiiller “-I-” ve “-n-” ekleriyle yapılır.

“Bayram için bütün caddeler bir gelin gibi süslendi. ”

cümlesinde “-n” çatı ekini alan “süslenmek” eylemi edilgen çatılıdır. Cümlede “süslenmek” eylemini gerçekleştiren belli değildir. “Süslenen ne?” diye sorduğumuzda “bütün okullar” cevabını alırız ki bu, “süslenmek” fiilinden etkilenen unsur, “sözde özne”dir.

“Bu ülkede futbol çok seviliyor. "

cümlesinde “sevilmek” eylemini gerçekleştiren unsur belli değildir. Bu cümlede gerçek özne yoktur. “Sevilmek” eylemi “-il” çatı ekini de almıştır. Bu eylemden etkilenen öge olan “futbolu” sözde öznedir. O hâlde “sevilmek” eylemi edilgen çatılı bir fiildir.

“Gelen koliler çatı katına taşındı. ”

“O güzel araba az önce satıldı. ”

“Şehrin tüm caddeleri belediye ekiplerince temizlendi. ”

“İstiklâl Marşı, 12 Mart 1921 de millî marş olarak kabul edildi. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller de edilgen çatılıdır.

Not: Edilgen çatılı fiillerde eylemi gerçekleştiren unsur “tarafından” sözcüğüyle belirtilebilir ya da cümlenin öznesi bulunmayabilir. Bu durumda o fiiller yine de edilgen çatılıdır.

“Bahçedeki çöpler, çocuklar tarafından toplandı."

cümlesinde “toplanmak” eylemi edilgen çatılıdır. “Toplanan ne?” diye sorduğumuzda aldığımız cevap olan “bahçedeki çöpler” sözü, sözde öznedir. Bu eylemi “çocuklar” gerçekleşmiştir. Ancak bu, dolaylı olarak “tarafından” sözcüğüyle belirtilmiştir. Bu durum fiilin çatısını etkilemez. “Toplanmak” fiili yine de edilgen çatılıdır.

“Sabah erkeden okula gidildi."

cümlesinin öznesi yoktur. Ama “gidildi” fiili başkası tarafından yapılma anlamı içerdiği için edilgen fiildir.

3. Dönüşlü Fiil

Dönüşlü fiillerde özne hem işi yapar hem de yaptığı işten etkilenir. Öznenin yaptığı iş yine kendisine döndüğü için bu fiillere dönüşlü fiil denir.

Dönüşlü fiillerin öznesi gerçek öznedir. Dönüşlü fiiller etken fiillere getirilen “-l-”ve “-n-” ekleriyle yapılır.

“Çocuk, banyodan çıkınca güzelce tarandı. ”

cümlesinde “taramak” fiili “-n” çatı ekini almıştır. “Taranan kim?” diye sorduğumuzda “çocuk” cevabını alırız. “Çocuk” burada hem “taramak” eylemini yapıyor, hem de bu eylemden yine kendisi etkileniyor. Buna göre “taranmak” eylemi dönüşlü bir fiildir.

“Arkadaşım bu sözlerimden dolayı kırılmış. ”

cümlesinde “kırmak” fiili “-l” çatı ekini almıştır. Özne olan “arkadaşım” hem “kırılıyor” hem de “kırılma” eyleminden etkileniyor. Dolayısıyla “kırılmak” fiili dönüşlü çatılıdır.

“Berk, geç kaldığı için çabucak giyindi."

cümlesinde “giymek” fiili “-n” çatı ekini almıştır. “Giyinen kim?” diye sorduğumuzda “Berk” cevabını alırız. Bu cümlenin öznesi “Berk”tir. “Berk” burada “giyinmek” eylemini hem yapıyor, hem de bu eylemden yine kendisi etkileniyor. Buna göre “giyinmek” eylemi dönüşlü bir fiildir.

“Son maçımızda kötü yenildik. ”

“Yaşlı adam, karşısında beni görünce sevindi. ”

“Onun gelmeyeceğini öğrenince çok üzüldük. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller de dönüşlü çatılıdır.

4. İşteş Fiil

Bir eylemin, birden fazla özne tarafından “birlikte” ya da “karşılıklı” yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir. İşteş fiillerde eylemi birden fazla varlığın aynı anda yapma koşulu vardır. Yani eylem birden fazla özne tarafından gerçekleştirilir. İşteş fiiller, etken fiillere getirilen -ş- (-ış-, -iş-, -uş-, -üş-) ekiyle yapılır.

"Eskiden bu bahçede bülbüller ötüşürdü. ”

cümlesinde “ötüşmek” eylemi işteş çatılıdır. Çünkü eylem “-ş” çatı ekini almış ve birden fazla özne tarafından (bülbüller) tarafından gerçekleştirilmiştir. Ayrıca “ötüşmek” eyleminde “birlikte” yapma anlamı vardır.

“İki çocuk bir süre atıştılar."

cümlesinde “atışmak” fiili “-ş” çatı ekini almış ve eylemi birden fazla özne (iki çocuk) gerçekleştirmiştir. Eylemde “karşılıklı” yapma anlamı da vardır. O hâlde bu cümle işteş çatılıdır.

“Bu komik fıkraya bütün salon gülüştü." (birlikte)

“Köyün üstünde kırlangıçlar uçuşuyordu." (birlikte)

“O arkadaşla yaklaşık on yıldır yazışıyoruz. ” (karşılıklı)

cümlelerindeki altı çizili fiiller de işteş çatılıdır.

“-ş” çatı ekini almayıp sonunda “ş” harfi bulunan bazı fiiller de işteş çatılıdır.

"Bu iki komşu yıllar sonra barıştı. ”

“Kırkpınar’da pehlivanlar güreşiyor. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller işteş çatılıdır.

Nitelikte işteşlik bildiren fiillerde eylem, birden fazla özne tarafından gerçekleştirilmez. Oluş bildirir, eylemin yapısındaki değişimi yansıtır.

“Tenler güneşte esmerleşiyor."

“Şehir her geçen gün güzelleşiyor. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller nitelikte işteşlik bildirmektedir. Ancak bunların işteş olup olmadıkları tartışmalıdır.

zambak yayınları

KONU ANLATIM VİDEOSU (ÖZNESİNE GÖRE FİİL ÇATISI) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )

KONU ANLATIM VİDEOSU (NESNESİNE GÖRE FİİL ÇATISI) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )