FİİLLERDE ÇATI

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Çatı, sadece fiil cümlelerinde, yani yüklemi fiil olan cümlelerde aranan bir özelliktir.

Fiillerde çatı nesneye veya özneye bağlı olarak farklı özellikler göstermektedir. Buna göre fiillerde çatı nesne - yüklem ve özne - yüklem ilişkisi olarak iki grupta İncelenmektedir.

A. NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİL ÇATISI

Fiiller, nesne alıp alamamalarına göre geçişli ve geçişsiz fiiller olarak ikiye ayrılır.

1. Geçişli Fiil

Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir. Bir cümlede nesneyi bulmak için “neyi, kimi” sorularını sorarız. Buna göre bu sorulara cevap veren fiiller geçişlidir.

“Bu mektubu sana yazıyorum."

cümlesinde “yazmak” eylemi geçişli bir fiildir. “Neyi yazıyorum?” diye sorduğumuzda “Bu mektubu” cevabını alırız. “Bu mektubu” sözü belirtili nesnedir. Buna göre “yazmak” eylemi, nesne aldığına göre geçişli bir fiildir.

“Çocuk, pencerenin camını kırmış."

cümlesinde “kırmış” yüklemdir. “Neyi kırmış?” sorusuna cevap veren “pencerenin camım” sözü ise nesnedir. Öyleyse “kırmış” fiili nesnesine göre geçişlidir.

“Kardeşim bana bir hediye almış. ”

“Marketten aldığımız eşyaları ben taşıdım."

“Binanın suyunu ve elektriğini kesmişler. ”

“Konuşmacının anlattıklarını dikkatle dinledim. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiller de nesne alabildiği, yani “neyi, kimi” sorularına cevap içerdiği için geçişlidir.

Not: Geçişli fiillerin yer aldığı cümlelerde bazen nesne kullanılmayabilir. Bu durumda o fiiller yine geçişli fiildir.

“Bir hafta önce aldım."

cümlesinin yüklemi olan “almak” eylemi geçişli bir fiildir. Ancak bu cümlede nesne yoktur. Nesne olmasa bile bu cümleyi,

“Elbiseyi bir hafta önce aldım. ”

şeklinde söyleyebiliriz. Bu cümlede “elbiseyi” sözcüğü nesnedir. Yani “almak” fiili, nesne alabildiğine göre geçişli bir fiildir.

2. Geçişsiz Fiil

Nesnesi olmayan, nesne alamayan fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiiller nesneyi bulmak için sorduğumuz “kimi, neyi” sorularına cevap vermez.

"Küçük çocuk oyuncağı kırılınca ağladı. ”

cümlesinde “ağladı” yüklemdir. “Ağladı” yüklemine “Neyi ağla-dı?” sorusunu sorunca cevap alamıyoruz. Yani “ağla-” fiili nesne    almadığı için geçişsizdir.

 “Bu filmi izlerken çok güldük. ”

cümlesinde “gülmek” fiiline “Kimi, neyi güldü?” diye sorduğumuzda cevap alamıyoruz. O hâlde “gülmek” eylemi nesne

almadığından geçişsiz fiildir.

“Bu geziye sınıf öğretmenimiz de gelecekmiş. ”

“İhtiyar, gökyüzüne dikkatle baktı. ’’

“Adam, merdivenlerden koşarak indi. ”

“Yorgun olduğu için erkenden uyudu. ”

“Kafesteki kanarya sabahleyin ölmüştü. ’’

:Ağacın gölgesinden bir süre dinlendim. ”

cümlelerindeki altı çizili “gelecekmiş, baktı, indi, uyudu, ölmüştü, dinlendim” fiilleri de nesne alamadığı için geçişsizdir.

Not: Oluşumlarına göre oldurgan ve ettirgen fiiller vardır. Geçişsiz fiillerin “-r-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişli yapılmasıyla oluşan fiillere    denir.

“Kadının bebeği uyudu."

cümlesinde “uyumak” fiili geçişsiz bir fiildir. Bu fiili, oldurganlık eklerinden birini ekleyerek cümle içinde kullanalım.

 ‘‘Kadın bebeğini uyuttu. ”

Burada geçişsiz fiil olan “uyu-” fiiline “-t” eki getirilerek “uyutmak” fiili elde edilmiştir. Nesneyi bulmak için “Kimi uyuttu?” diye sorduğumuzda “bebeğini” cevabını alırız. O halde “uyutmak” fiili oldurgan bir fiildir.

“Bütün sınıf güldü. ’’

cümlesinde “gülmek” fiili geçişsizdir.

“Bütün sınıfı güldürdü. ”

cümlesinde “güldürmek” eylemi ise geçişlidir. Burada “-dür” eki, geçişsiz olan “gülmek” filine gelerek onu geçişli hâle getirmiştir. Bu durumda “güldürmek” eylemi oldurgan bir fiildir.

“Çocuk yumurtalardan birini yere düşürdü."

“Sporculara 100 metreyi 10 saniyede koşturdu. ”

“Sınava yetişebilmesi için onu sabah erkenden kaldırmalısınız. ’’

cümlelerindeki altı çizili fiiler de aldığı ekle geçişli hâle geldiği için oldurgan fiildir.

Not:Geçişli fiillerin “-r-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılması yoluyla oluşan fiillere ettirgen fiil denir.

“Babası duvarları boyadı. ”  

cümlesinde “boyamak” fiili geçişlidir.

“Babası duvarları boyattı. ”   

cümlesinde “-t” eki, geçişli olan “boyamak” fiiline eklenmiştir. M Dolayısıyla “boyatmak” sözcüğü ettirgen bir fiildir. Eylemin yapılmasında araya başka şahısların girmesi geçişlilik derecesinin arttığını gösterir.

“Bahçedeki büyük taşları dışarı attım. ’’

cümlesindeki “at-” fiili geçişlidir.

“Bahçedeki büyük taşları dışarı attırdım. ”

cümlesinde “attırmak” eylemi de geçişlidir. Burada “-tır” eki geçişli olan “atmak” filine gelerek onun geçişlilik derecesini artırmıştır. Bu durumda “attırmak” eylemi ettirgen bir fiildir.

“Kardeşi su içti. ”

cümlesinde geçişli olan “içmek” fiili,

“Kardeşine su içirdi."

cümlesinde “-ir” ettirgenlik ekini alarak ettirgen olmuştur.

“Fırından bir ekmek aldırdım. ”

“Aldığım kitabı kardeşime de okuttum."

“Komşumuz, bahçesine bir kuyu kazdırmış. ”

“Öğretmen bu şiiri bize de yazdırdı. ”

cümlelerindeki altı çizili fiiler de ettirgen fiildir.

KONU ANLATIM VİDEOSU (FİİLLER) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )

KONU ANLATIM VİDEOSU (ÖZNESİNE GÖRE FİİL ÇATISI) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )

KONU ANLATIM VİDEOSU (NESNESİNE GÖRE FİİL ÇATISI) ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ )