LEHÇE, ŞİVE, AĞIZ
Lehçe. Bir dilin çok uzun zaman önce, yazılı metinlerle izlenemeyen, karanlık dönemlerinde kendisinden ayrılan ve ayrıldığı dilden hem ses hem biçim olarak ayrılıklar içeren koludur. Coğrafi ve kültürel etmenler bu ayrılmada rol oynar. Lehçelerde, ses, şekil ve kelime ayrılıkları çok büyüktür. Çuvaşça ve Yakutça, Türkçenin lehçeleridir.
Yakutça Lehçesinden:
Miri sahati kıratık öydüübün - Ben Yakutça biraz anlarım
Bıhıgi at minen banahpıt = Biz at(a) binip gideceğiz.
Haydah oloroğut? = Nasılsınız? (Nasıl yaşıyorsunuz?)
En oluş türgennik sanarağın - Sen çok hızlı konuşuyorsun.
Şive. Bir dilin konuşulduğu belli yerleşim bölgelerine özgü olan ve “sesletim farklılıkları” temelli olan koluna verilen addır. Bir dilin izlenebilen tarihî dönemlerinde ayrılmış koludur. Şivedeki ayrılıklar, lehçede olduğu kadar değildir. Türkmence, Kırgızca, Azerice vb. Türkçenin şiveleridir.
Türkiye Türkçesi: Yakında bakkal var mı? Bana bakkaldan ekmek getirir misin? Bir kilo şeker istiyorum. Yarım kilo yemeklik yağ verin. Unun kilosu kaça?
Azeri Türkçesi: Bu yahınlarda erzag dükkânı var mı? Dükkândan mene çörek getirersiniz mi? Hah is edirem bir kilo gend verin. Yarım kilo kere yağı istiyrem. Unun kilosu neceyedir?
Türkmen Türkçesi: Golayda bakgal bar mı? Manga bakgaldan çörek getirip bilersing mi? Bir kilo seker ısteyerin. Yarım kilo iymeklik yağ bering. Uning kilost nece?
Ağız: Daha küçük yerleşim bölgelerine özgü olan ve daha küçük ayrımlara dayanan konuşma biçimidir. Ağız, dilden yalnızca “ses” bakımından değişiklikler içerip “yapı (biçim)" bakımından ayrılıklar içermeyen koludur. Türkiye Türkçesinin konuşulduğu Anadolu’da “Konya ağzı, Sivas ağzı, Denizli ağzı” gibi ağızlar vardır.
Gaziantep ağzı örneği
- Sorma, güççük o(o)lanı everdim. Eşgi, üşgü bağımızın goro(o) deyip, görümümün gizim alıym dedim. Almaz olaydım. Başıma gelen bişmiş tav iğin başına gelmezdi. Germece gerilesıce gelinin eli yüzünde ekme(e) dizinde. Elinden gabıklı goz yinmez. Onca eme (e) m boşa geddi. Me(e)rsem, o (o) lan geder it getirir; giz geder yiğit getirirmiş. Şindi de erceden odalarına çekilıyler, bana gırcıvık verıyler.