CÜMLENİN ÖGELERİ
Bir duyguyu, bir isteği veya düşünceyi eksiksiz olarak bildiren sözcük dizesine cümle denir. Her cümle bir yüklem ve ona bağlı olan diğer ögelerden oluşur.
Cümlenin öğeleri şu şekilde sıralanabilir:
1. Yüklem
2. Özne
3.Nesne
4. Tümleçler (dolaylı tümleç, zarf tümleci, edat tümleci)
YÜKLEM
Cümlenin temel öğesidir. Yüklemin temel özelliği yargı bildirmesidir. Yüklem ya eylem bildiren bir fiil olabilir ya da eylem bildirmeyen bir isim (edat, zamir, sıfat) olur. Yüklemin isim olduğu cümlelerde yani isim cümlelerinde "iş, oluş" yoktur, fiil cümlelerinde ise "iş, oluş" vardır.
"Akşamları, sabahları, hiç durmada konuşurdu." Cümlesinde yüklem olan "konuşurdu" kelimesini cümleden attığımızda ortada cümle diye bir şey kalmaz. Çünkü yargı bildiren yüklemdir, yüklem cümleden atılırsa ortada bir yargı kalmaz.
Çocuklar caddede oynamaz. Erkenden senin evde olmanı istiyor.
Nehir gün geçtikçe kuruyor. Baharda çiçekler bir bir açıyor.
Yukarıdaki cümlelerin yüklemi çekimli fil olduğu için bu cümlere fiil cümlesi denir.
Yüklemi ekfiil almış olan cümle ise isim cümlesidir. Aşağıdaki örneklerde isim cümleleri eylem bildirmez, bir durumu, olayı haber verir.
Hava çok sıcaktı. Hava erkenden karardı.
Görevimiz kutsaldır. Yüreğim sevgi doludur.
ÖZNE
Cümledeki -varsa- işi, oluşu, hareketi yapan veya bir şey olan sözcük ya da sözcük grubudur.
Özne yüklem isim soylu ise yükleme sorulan "Olan kim? Olan ne?" sorularıyla; yüklem fiil ise yükleme sorulan "Yapan kim?, Yapan ne?" soruları ile bulunur.
Annem hastaydı. (Hasta olan kim?) Annem gülüyordu. ("Gülme" işini yapan kim?)
Yemekler sıcaktı. (Sıcak olan ne?) Yemekler ocakta yanmıştı. ("Yanma" işini yapan ne?)
Cümlede özne eklerden anlaşılıyorsa bu özneye "gizli özne" denir.
(Özne-Onlar) Yarın buraya geliyorlar.
Güneşin göz alıcı renkleri (tamlama özne olmuş) gözlerimi alıyordu.
NESNE
Öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen öğeye nesne denir. Nesne fiildeki işi üzerine taşır. Buradan şu anlam çıkar: Nesne sadece fiil cümlelerinde bulunur. İş, oluş, eylem olmadığı için isim cümlelerinde nesne olmaz.
Ali Bey kitabı (nesne) okuyordu. Bu akşam beni (nesne) davet etti.
Nesne görevindeki kelimeler cümlede iki durumda bulunur:
1. Belirtili isim tamlaması
2. Belirtisiz isim tamlaması
Cümlenin nesnesi bulunduktan sonra yükleme, özne ile birlikte "ne, neyi, kimi?" soruları sorulur. "Ne" sorusu ile belirtisiz nesne; neyi ve kimi soruları ile belirtili nesne bulunur.
Bana değer veren birini bulurum. Her aksam biri diğerini davet eder.
Belirtili Nesne Yüklem B.li Nesne Yüklem
Gözleri buğulu. "Beni unutma!" dedi. Bana ne getirdiniz?
B.siz Nesne Yüklem B.sizN. Yüklem
DOLAYLI TÜMLEÇ
"-e, -de, -den" hâl eklerini alarak yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan sözcüklere denir. Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka ismin "-e, -de, -den" hâllerinde bulunur. Ancak her "-e, -de, - den" hâlinde olan sözcük dolaylı tümleç olmak zorunda değildir. Dolaylı tümleçlerde "-e, -de, -den" hâl eklerinin kelimeye kattığı anlama bağlı olarak bir yere yönelme, bir yerde bulunma veya bir yerden uzaklaşma, çıkma anlamı bulunur. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme "Nereye, Nerede, Nereden, Kime, Kimde, Kimden, Neye, Neden" soruları sorulur.
Bu aksam size geleceğiz? Ben İstanbul'da doğmuşum.
Kime? Nerede?
Herkes evde dinlenecek. Seni evden alacağım.
Nerde? Nereden?
Bunları abimden aldım. Gül kurusundan ilaç yapıyordu.
Kimden? Neden?
Ekmek undan yapılır.
Neden?
Aşağıda "-e, -de, -den" hâl eklerini alan kelime gruplarının dolaylı tümleç olmadığına dikkat edelim:
Akşamdan hazırlandık. Buraya sonradan geldiler. Sizden gelen baş üzredir.
Zarf T. Zarf T. Özne
ZARF TÜMLECİ
Yüklemi zaman, durum, yer-yön, miktar (azlık-çokluk) ve soru yönünden tamamlayan kelimelerdir.
Bu aksam size geleceğim. Çok iyi ders çalışır. Az önce dışarı çıktı. Heyecanla bekledi..
Zarf T. Zarf T. Zarf T. Zarf T.
Zarf tümlecini bulmak için yükleme "Nasıl, Ne zaman, Ne kadar, Nereye" soruları sorulur. Bizi her zaman saygıyla karşılardı. Buraya ilk defa geçen yıl gelmiştim.
Ne zaman? Nasıl? Ne zaman?
Seni görünce içeri girmedi. Yoruluncaya kadar ders çalıştı.
Ne zaman? Nereye? Ne kadar?
Not: "Nereye" sorusu ile "içeri, dışarı, ileri, geri, aşağı, yukarı" gibi yer-yön zarfları bulunur. Bu zarflar, eksiz olarak kullanılırsa zarf tümlecidir, ek alırsa zarf tümleci olmaz.
Herkesi içeri davet etti. Herkesi içeriye davet etti.
Z. T. D. T.
EDAT TÜMLECİ
Yüklemi neden (sebep), vasıta, araç, birliktelik yönüyle tamamlayan öğeler edat tümleçleridir.
Annemi arabayla getirdiler. Çok konuştuğu için kızmış. Sizinle gelmesi gerekliydi.
Edat tümleçleri yükleme sorulan "Ne ile, Kim ile, Niçin" soruları ile bulunur.
Seni sevdiğinden böyle yapıyor. Annem bizimle geldi. Uçakla gittik.
Niçin? Kim ile? Ne ile?
İLGİLİ İÇERİK
