Bu Konuyu Facebook Profilinde Paylaş
ÜNLÜ UYUMLARI
Ünlülerle ünlüler arasındaki uyumlar, kalınlık-incelik uyumu ve düzlük-yuvarlaklık uyumu olmak üzere iki çeşittir.
1. Kalınlık-İncelik Uyumu (Büyük Ünlü Uyumları)
Yaygın olarak Büyük Ünlü Uyumu adıyla bilinen bu kuralın kalınlık-incelik uyumu olarak verilmesinin daha doğru olacağına inanıyoruz. Çünkü kelimedeki ünlülerin kalın veya ince oluş özellikleriyle ilgilidir. Kalınlık-incelik uyumu teriminin kullanılması öğrenmeyi kolaylaştıracaktır.
Kalınlık-incelik uyumu: Bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalınsa (a,ı,o,u) sonraki hecelerin ünlüleri de kalın (a,ı,o,u) olmalıdır; ilk hecedeki ünlü inceyse (e,i,ö,ü) sonraki hecelerin ünlüleri ince (e,i,ö,ü) olmalıdır.
Kısaca, Türkçe kelimelerde kalın ünlüleri kalın ünlüler ince ünlüleri ince ünlüler takip etmelidir. «Karanlıkta kalanların aydınlatılması umudunu sonuna kadar taşıyacağız. Cümlesindeki kelimelerin hepsi kalın ünlülerle başlayıp kalın ünlülerle devam etmektedir.
Alınma kelimelerin bir kısmı da bu kurala uydurulmuştur: ârasta arasta, debbâğ tabak (deri terbiye eden kişi) divar duvar, hâce hoca, hürde hurda, seray saray
Kurala uymayan alınma kelimelere getirilen ekler kelimenin son hecesindeki ünlüye bağlı olarak uyuma girer, badem-likten, fidan-lıkların, minare-cilerin, valiz-leri, ziyaret-çilere vb.
Kalınlık-incelik uyumuna aykırı kullanışlar da vardır. Bu aykırılıklar (istisnalar), aşağıda örneklerle gösterilmiştir.
Kalınlık-incelik uyumunun istisnaları:
Türkçe olduğu halde İstanbul ağzında değişmiş olan anne, dahi, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman kelimeleri kalınlık-incelik uyumuna aykırıdır.
Bir kısım eklerimiz eklendiği bazı kelimelerde bu kurala uymaz. Bu ekler ve uyumu bozan örnekler aşağıda verilmiştir.
İsimden isim yapma eki-daş /-taş: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
İsimden isim yapma eki - gil: ablam-gil, babam-gil, bakla-güler, dayın-gil, halam-gil, Ufuk-güler
vb.
Zarf fiil yapma eki - ken: açar-ken, koşar-ken, oturmuş-ken, yatar-ken, çoçuk-ken, hastay-ken
Aitlik eki -ki: arkada-ki, komşumuzda-ki, oyunda-ki, yarın-ki, yanımda-ki .
İsimden isim yapma eki -leyin: akşam-leyin, sabahleyin
İsimden isim yapma eki -mtırak: ekşi-mtırak, yeşü-imtırak
Şimdiki zaman çekim eki -yor: bekli-yor, kesi-yor, üzülü-yor, yürü-yor vb.
Bitişik kelimelerin bir kısmı kalınlık-incelik uyumuna aykırıdır: açıkgöz, akciğer, Atatürk, babayiğit, büyükbaş (hayvan), düztaban, günaydın, pisboğaz, tavukgöğsü, veryansın (et), yüzbaşı vb.
Alınma kelimelerin pek çoğu kalınlık-incelik uyumuna aykırıdır: abdest, abide, acemi, ahenk, asil, aziz, badem, cani, davet, erbap, festival, günah, hançer, isabet, kudret, külah, münasebet, paraşüt, sinyal, şeytan, taze, vebal, zeval vb.
2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu (Dudak Benzeştirmesi)
Yaygın olarak Küçük Ünlü Uyumu adıyla bilinen bu kuralın düzlük-yuvarlaklık uyumu olarak verilmesinin daha doğru olacağına inanıyoruz. Çünkü uyum kelimedeki ünlülerin düz veya yuvarlak oluş özellikleriyle ilgilidir. Bu bakımdan düzlük-yuvarlaklık uyumu teriminin kullanılması öğrenmeyi kolaylaştıracaktır.
Türkçe kelimelerin ilk hecesinde düz ünlülerden (a,e,ı,i) biri varsa sonraki hecelerin ünlüleri düz (a,e,ı,i) olmalıdır; ilk hecede yuvarlak (o,ö,u,ü) ünlülerden biri varsa sonraki hecelerin ünlüleri yuvarlak-dar (u,ü) veya düz-geniş (a,e) olmalıdır. Yuvarlak ünlülerden sonra düz-geniş (a,e) ünlülere geçilmişse düz-dar (ı,i) ünlüler de gelebilir.
Oturduğumuz ülkenin önündeki zorlukları ortadan kaldırmalıyız. Cümlesindeki «kaldırmalıyız kelimesi dışındaki kelimeler yuvarlak ünlülerle başlayıp dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerle devam etmiştir. Ülkenin, önündeki, zorlukları kelimelerinde yuvarlak ünlülerden sonra düz-geniş ünlülere geçildiği için kendilerinden sonra düz-dar ünlüler getirilmiştir.
Türkiye Türkçesinde bu uyumun geçerliliğinin kalınlık-incelik uyumuna göre daha yaygın olduğunu görüyoruz. Bu uyuma, -yor eki dışındaki bütün yapım ve çekim ekleri uymaktadır: aldandığını, bağlanacaktı, çizgilerle, düzenlilik, evcilik, gezginlerin, göçükleri, korkulanların, oyuncularınızdan, ördürdüklerine, parçalarından, sıkıldığın, şakalaşarak, tuzlayacakları, üzüntülerinde, yoklamaların, zenginliğiyle, zorlanacaklarmış vb.
Düzlük-yuvarlaklık uyumunun istisnaları:
Dudak (B,M,P) ve diş-dudak (F,V) ünsüzleri yanlarında bulunan düz-dar (1,1) ünlüleri yuvarlaklaştırarak yuvarlak-dar (U,Ü) ünlülerine dönüştürür. Böylece düz ünlülerden sonra yuvarlak ünlüler getirilmiş olur: çabık çabuk, çamır çamur, divar duvar, hamir hamur, karpız karpuz, kavın kavun
Yazı dilimizde-ayor eki bütün kullanılışlarında düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırıdır: al-ıyorum, bil-iyorsun, dur-uyor, görüyoruz, kaldır-ıyorsunuz, oku-yorlar, unutturuyor, üzül-üyorduk, yap-ıyorsunuz
Bitişik kelimelerin bir kısmı düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırıdır: Atatürk, başıboşluk, hoşgörü, karaböcek, Keçiören, Ortaköy, satadurmak, tavukgöğsü, yazboz (tahtası) vb.
Alınma kelimelerin pek çoğu düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırıdır: alkol, ciro, doktor, horoz, kamyon, kavanoz, kilo, komik, koni, limon, oksit, otobüs, polis, popülasyon, profesör, radyo, sigorta, şoför, şömine, tifo, tişört, vazo, vizyon, zooloji vb.
Alınma kelimelere getirilen yapım ve çekim ekleri son ünlüye bağlı olarak uyuma girerler: ciro-ları, doktor-lukla, horoz-cularm, kamyon-culuk, kavanoz-ları, kilo-larca, komik-lik, koni-lere