TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ SESLER VE ÖZELLİKLERİ
01 Kasım 1928 gün ve 1353 sayılı kanunla kabul edilen Lâtin asıllı Türk alfabesinde 29 harf vardır. Bu 29 harf 32 sesi karşılamaktadır, iki sesi karşılayan harflerimiz G, K ve L'dir. Bu harfler Türkçe kelimelerde kalın ünlülerin yanında geride, ince ünlülerin yanında önde şekillenirler.
Yazı dilimizdeki sesleri ünlü ve ünsüz olmak üzere iki kısma ayırırız.
ÜNLÜLER
Ünlüler, ses tellerinde şekillenen, tek başına söylenebilen, hece ve kelime kurabilen seslerdir. Ünlüler: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.
Ünlüler, ses tellerinde şekillendikleri için sedalı, herhangi bir engele takılmadıkları için de sürekli seslerdir. Ünlüler, kalın-ince, düz-yuvarlak, geniş-dar ve kısa-uzun olmak üzere dört özellik gösterirler.
Kalın ünlüler, ağzın arka kısmında şekillenen ünlülerdir: A, I, O, U.
İnce ünlüler, ağzın ön kısmında şekillenen ünlülerdir: E, i, Ö, Ü.
Düz ünlüler, dudaklar düz durumdayken şekillenen ünlülerdir: A, E, I, İ.
Yuvarlak ünlüler, dudaklar yuvarlak durumdayken şekillenen ünlülerdir: O, Ö, U, Ü.
Geniş ünlüler, alt çenenin aşağı inerek ağız boşluğu ve hançerenin açılıp genişlemesiyle şekillenen ünlülerdir: A, E, O, Ö.
Dar ünlüler, alt çenenin yukarı çekilerek ağız boşluğu ve hançerenin kısılıp daralmasıyla şekillenen ünlülerdir: I, İ, U, Ü.
Kısa ünlüler, normal süreden daha kısa sürede söylenen ünlülerdir. Yazı dilimizde yalnız I ünlüsü kısadır.
Normal ünlüler, normal sürede söylenen ünlülerdir.
ÜNSÜZLER
Ünsüzler, tek başlarına söylenemeyen ve hece kuramayan, şekillenme yerleri birbirlerine göre çok çeşitli olan seslerdir. Bunlar:
B, C, Ç, D; F, G, G, Ğ, H, J, K, K, L, L, M, N, P, R, S, Ş, T, V, Y, Z'dir.
Ünsüzler, yumuşak (sedalı, tonlu) - sert (sedasız, tonsuz), sürekli - süreksiz, akıcı- sızıcı-patlayıcı olmak üzere özellikler gösterirler.
Sertlik-yumuşaklık özellikleri, ünsüzün ses tellerinde oluşması veya oluşmamasıyla ilgilidir.
Yumuşak (sedalı, tonlu) ünsüzler, ses tellerinin titreşmesiyle meydana gelen ünsüzlerdir. Biz, yumuşak ünsüz terimini kullanacağız: B, C, D, G, G, Ğ, J, L, L, M, N, R,'V, Y, Z ünsüzleridir.
Sert (sedasız, tonsuz) ünsüzler, ses tellerini titreştirmeyen, hava akımının boğumlanma noktasına çarpması veya sürtünmesiyle meydana gelen seslerdir. Biz, sert ünsüz terimini kullanacağız: Ç, F, H, K, K, P, S, Ş, T ünsüzleridir.
Süreklilik - süreksizlik özellikleri, ünsüzlerin bir defa şekillendirildikten sonra devamlı olarak söylenip söylenememesiyle ilgilidir.
Sürekli ünsüzler, boğumlanma sırasında organların tam temas etmediği ve devamlı söylenebilirle özelliği gösteren ünsüzlerdir. Yani, şekillenme bir defa yapılıp tekrarına gerek kalmadan aynı ses, nefes yettiğince söylenebiliyorsa bu ünsüzlere sürekli ünsüzler denir: F, G, H, J, L, L, M, N, R, S, Ş, V, Y, Z ünsüzleridir.
Süreksiz ünsüzler, boğumlanma noktasında organların tam temas ettiği, kesik kesik söylenebilen ünsüzlerdir. Aynı ünsüzü birden çok söyleyebilmek için şekillenmenin birden çok yapılması gerekir: B, C, Ç, D, G, G, K, K, P ünsüzleridir.
Akıcılık-sızıcılık-patlayıcılık özellikleri, ünsüzlerin boğumlanma noktalarında \ akımının akarak, sızarak veya patlayarak şekillenmesiyle ilgilidir.
Akıcı ünsüzler, boğumlanma noktasında hava akımının rahatça geçebileceği şekilde şekillenen ünsüzlerdir. Sürekli ünsüzlerin bir bölümüdür: L, L, M, R, Y ünsüzleridir.
Sızıcı ünsüzler, boğumlanma noktasında hava akımının sürtünme ve sızma yolı geçebileceği dar bir geçitte şekillenen ünsüzlerdir. Sürekli ünsüzlerin bir bölümüdür: F, Ğ, H, J, S, Ş, V, Z ünsüzleridir.
Patlayıcı ünsüzler, boğumlanma noktasında patlayarak şekillenen ünsüzleri Süreksiz ünsüzlerin patlayarak şekillenme özelliğinden dolayı aldıkları addır: B, C, Ç, D, G, G, K, K, P, T ünsüzleridir.
Ayrıca şekillenme noktalarına göre ünsüzler, dudak, diş-dudak, diş, diş-damak (< eti), ön damak, art damak, geniz ve gırtlak ünsüzleri olarak da bölümlere ayrılırlar.
Dudak ünsüzleri, iki dudağın değmesiyle şekillenen B, M, P ünsüzleridir.
Diş - dudak ünsüzleri, alt dudağın üst dişlere değmesiyle şekillenen F, ünsüzleridir.
Diş ünsüzleri, dil ucunun dişlere değmesi veya yaklaşmasıyla şekillenen D, N, S, T, Z ünsüzleridir.
Diş-damak (diş eti) ünsüzleri, dil ucunun alt diş etine değmesi veya yaklaşması şekillenen C, Ç, J, Ş ünsüzleridir.
Ön damak ünsüzleri, dilin ön damağa değmesiyle şekillenen G, G, K, L, L, I Y ünsüzleridir.
Art damak ünsüzleri, dilin art damağa değmesiyle şekillenen G, G, K ünsüzleridir
Gırtlak ünsüzü, gırtlakta bulunan ses tellerinin birbirlerine yaklaşması veya çarpma ile şekillenen H ünsüzüdür.
