SES BİLGİSİ

Dilbilgisi:Bir dili ses, kelime, ek, cümle ve anlamları bakımından inceleyen ve bunlarla ilgili kuralları ortaya koyan bilime denir.

Dilbilgisinin Bölümleri:

1)Kök Bilgisi(Etimoloji):Bir dildeki sözcüklerin kaynağını, ilk şeklini, isim kökü mü, fiil kökü mü olduğunu araştırır.Özellikle kelimelerin başlangıçta nasıl oluştuğunu, sonradan ne gibi değişmelere uğradığını inceler.

· Kardeş < karındaş

· Seksen < sekiz on

· Kapgak < kapak

· Var-      < bar-       gibi kelimelerin önceki şekillerini, veya

Ø kaburga

Ø şölen

Ø tolga                     gibi kelimelerin Moğolcadan geldiğini bildirir.

2)Ses Bilgisi(Fonetik):Bir dilin seslerini, seslerin oluşmasını, çeşitlerini, özelliklerini, ses olaylarını, vurgu ve tonlamayı inceler.

3)Şekil Bilgisi(Morfoloji):Kelimelerin yapılarını, kökleri, ekleri, kök ile ek arasındaki ilişkileri; kelimeleri türetme yollarını, çekim şekillerini inceler.

4)Anlam Bilgisi(Semantik): Kelimelerin sesleriyle anlamları arasındakiilişkileri, kelimelerin anlam bakımından çeşitli yönlerden gelişmesini, değişmesini,genişlemesini, kaymasını, daralmasını vb. İnceler.

5)Cümle Bilgisi(Sentaks):Cümle kuruluşlarını, cümle çeşitlerini, ögeleri inceler.

6)Ağız Bilgisi(Diyalektoloji): Sözcüklerin bölgeden bölgeye değişen söyleyiş özelliklerini araştırır.

SES BİLGİSİ

Ses,geniş bir kavramdır.Sesi hem fizik hem de dilbilgisi açısından tanımlayabiliriz.

Fizik açısından Ses; hava titrşiminin kulakta duyulan derecesine denir.(Veya; akustik bir dalganın doğurduğu işitme duyumudur.)

Tabiatta canlı-cansız tüm varlıklar sonsuz sayıda ses çıkarabilir. İnsanlar da sayılamayacak kadar ses çıkarabilir.Ancak insanın konuşma aracı olarak kullandığı ses sayısı sınırlıdır. İnsan, taklit ederek tabiattaki bütün sesleri çıkarabilir ama konuşmada kullandığı ses tabiattaki diğer varlıkların çıkardığı seslerden çok farklıdır.Konuşmada kullanılan bu ses boğumlanıp şekillendiği için bu sese işlenmiş ses denir.

Dilbilgisi açısından Ses; dilin en küçük parçasıdır.

İnsan sesi, akciğerden gelen havanın gırtlaktaki ses tellerini titretmsiyle oluşur. Bu ses, boğaz ve ağız boşluğundaki organlara çarparak, değerek boğumlanır ve konuşma sesi haline gelir.

Ses Yolu: Akciğer ile burun ve dudaklar arasındaki yola denir.Ses yolundaki organlar:

· akciğerler

· soluk borusu

· hançere (ses telleri)

· küçük dil

· dil

· damak

· dişler

· dudaklar

· çene

Seslerin tek başlarına anlamları yoktur. Sesler ancak birleşerek ekleri, anlamlı veya görevli kelimeler oluşturur.

İnsanın çıkardığı anlamlı sesler çok sınırlıdır.Bu yüzden bütün dillerdeki seslerin çoğu ortaktır.Dilleri birbirinden ayıran da sesleri değil; bu seslerle yapılan kelime ve eklerdir. Aynı seslerden her dilde başka kelimeler yapılır.

Bununla birlikte her dilin kendine özgü sesleri de vardır. İnsan bu yabancı dillerin özgün seslerini söylemede güçlük çeker. Yabancıları Trkçedeki “o, ö,ğ” seslerini söylemekte zorlanmalarının sebebi de budur.Bu durumda dil, yabancı bir sesi kendindeki en yakın sesle karşılar. Örneğin; bizde Arapçadaki ص “sad” ث , “peltek se” ve خ “hırıltılı he” seslerini biz ancak “d, s, h” şeklinde çıkarabiliriz.

Çıkak:Ağız boşluğu ve çevresinde sesin kesin (son) biçimini kazandığı yere(organa) denir. Başlıca çıkaklar; dudak, diş, damak, gırtlaktır.

Yazım(İmlâ): Sözcüklerin yazılışında kullanılması kabul edilmiş harf düzeni, bunlarla ilgili kurallar bütünü.

Ses Harf İlişkisi:

Ses, ağızgan çıkan anlamsız en küçük dil birimidir. Seslerin yan yana getirilmesiyle konuşulur ve anlaşma sağlanr.

Harf: Sesin yazıdaki işaretidir.(Tıpkı sayının yazıdaki şeklinin rakam olması gibi)

Ses, sözlü olduğu için kulağa; harf, yazılı olduğu için göze hitap eder. Ses, dilin; harf ise yazının en küçük parçasıdır. Bir dil, harflerden değil; seslerden meydana gelir. Dildeki sesler çeşitli şekillerde ifade olunabilir.Bu bakımdan harflerin düzenli topluluğu sayılan alfabe çok çeşitlidir. Yeryüzünde beş yüze yakın alfabe sistemi vardır. Bu demektir ki “a” sesinin yüzlerce çeşit işaretlenmesi mümkündür.Beş yüze yakın bir şekilde işaretlenebilen “a” harfinin dildeki karşılığı bir tanedir. Bundan da anlaşılıyor ki harf sun2idir, keyfîdir, insan iradesine bağlıdır; şu veya bu şekilde olabilir. Ama ses, tabiîdir, insan iradesine bağlı değildir. İnsan, sesi hazır bulur; harfi ise sonradan oluşturur. Okuma-yazması olmayan bir insan için harfler hiçbir şey ifade etmez.

Alfabe: Bir dildeki sesleri gösteren sıralı harf tablosuna denir.

Bir dil için farklı zamanlarda değişik alfabeler kullanılabilir. Örneğin; dilimizdekisesleri göktürk, Uygur, Arap ve Latin harflerinde karşılamışızdır.

Ağzımızdan, birbirinden farklı özellikte 29 ses çıkmaktadır. Bu seslerin her biri bir işaretle gösterildiği için alfabemizde 29 harf vardır.

Bu harfler seslerle adlandırılır: c:ce, k:ke, ö:ö gibi.

F:ef  ,m:em,  k:ka,  n:en,  h:haş   değil.

SESLERİN SINIFLANDIRILMASI:

l)ÜNLÜ HARFLER:

Ağız yolundan çıkarken hiçbir engelle karşılşmayan seslerdir. Ünlülerin dışındaki sesler oluşurken dil, damak, diş veya dudaklarda boğumlanmalar olur. Ünlüler;yalnız ses tellerinin titreşmesiyle oluur.

Ünlüler oluşurken dil, damak, diş veya dudaklarda herhangi bir takılma, sürtünme veya engelleme olmaz ama sesin oluşmasında bu organların önemli yardımı vardır. Bu organların birbirlerine yaklaşıp uzaklaşmaları ünlülerin oluşumunu sağlar. Özellikle büyük dilin, çenenin ve dudakların durumu bu seslerin oluşmasında önemli rol oynar.

Ünlüler şu şekilde uluşur:

Akciğerden yükselen havases tellerini titreştirir, burada ham ses elde edilir. Bu sese ton, ötüm, seda vb. denir, genelde de “titreşim” denir. Titreşime dönüştürülmüş bu akım, ağız boşluğunda dilin kabarıp alçalması, dudakların yayılıp büzülmesi, alt çenenin üst çeneye yaklaşıp uzaklaşmasıyla elde edilir. Bu hareketler oluşurken çarpma ve sürtme söz konusu değildir.

Ünlüler oluşurken ses organları en rahat konumundadır. Bu rahatlık ünlüleri diğer seslerden üstün kılar.

Ünlüler gösterdilkeri özelliklere göre üç anagruba ayrılır:

ÜNLÜ HARFLERİN SINIFLANDIRILMASI

1)Boğumlanma Noktalarına göre:

Ünlülerin ağızda boğumlanarak ses haline geldiği yerler farklıdır.

Ağız boşluğunun arka bölgesinde meydana gelen ünlülere kalın; ön bölgesinde meydana gelen ünlülere de ince ünlüler denir.

Veya:Büyük dilin ağız boşluğunda geriye doğru çekilmesiyle  kalın; ileriye doğru itilmesiyle de ince ünlüler meydana gelir.

· Kalın Þ ince

· a,ı,o,u Þe,i,ö,ü

2)Ağız Boşluğunun durumuna göre:

Alt çenenin fazla açılıp ağız boşluğunun genişlemesiyle geniş; alt çenenin az açılıp ağız boşluğunun daralmasıyla da dar ünlüler denir.

· Geniş Þ Dar

· a,e,o,ö Þ ı,i,u,ü

3)Dudakların Durumuna Göre:

Dudakların düz haldeyken çıkan ünlülere düz; dudakların büzülmesiyle oluşan ünlülere de yuvarlak ünlüler denir.

· Düz - yuvarlak

· a,e,ı,i - o,ö,u,ü

ÜNLÜ HARFLERİN ÖZELLİKLERİ

1. Ünsüzlerin söylenmesini sağlar.

2. Tek başlarına söylenebilir.

3. Hece ve kelime oluşturabilir.(o-dun, o, e-kin vb.)

4. Dilimizde uzun ünlü yoktur. Ancak söyleyişte ve yabancı kelimelerde görülebilir.

 Ağabey  > âbi

 Ağlama  >  âlama

 Yağmur  >  yâmur

 Var mı    >  vâ mı

Daha      >  dâ

Dağ        >  dâ

Lâkin

 Kâtip

Millî

hükûmet

5. Türkçede iki ünlü yan yana gelmez.(şiir, saat, dua, şâir, aile, Fuat vb.)

6. Türkçede “o ve ö” ünlülerikelime kökünde sadece ilk hecede bulunur:(“-yor” eki hariç)

Il)ÜNSÜZ HARFLER:

Ses yolundan geçerken bir engele çarparak oluşan seslere denir.

Ünsüzler “e” ünlüsü alarak ifade edilir.

ÜNLSÜZ HARFLERİN SINIFLANDIRILMASI

A)Boğumlanma Noktalarına göre:

Bir ünsüzün boğumlandığı yere “çıkak” denir.Her ünsüzün belirli bir çıkağı vardır. Örneğin; “b” ünsüzü iki dudağın birbirine değip uzklaşmasıyla oluşur.dolayısıyla “b”nin çıkak yeri dudaklardır. Ünsüz harfler çıkaklarına göre dörde ayrılır:

1)Dudak ünsüzleri: b,f,m,p,v  (f,v: diş-dudak)

2)Diş Ünsüzleri: c,ç,d,j,n,s,ş,t,z (c,ç,j,ş: damak-diş)

3)Damak Ünsüzleri: g,ğ,k,l,r,y

4)Gırtlak Ünsüzleri: h

B)Ses Yolunun Durumuna Göre:

Ünsüzler oluşurken ses yolu ya tamamen kapanır ya da daralır. Buna göre:

1)Sürekli Ünsüzler: Ses yolundan sızarak çıkan ünsüzlerdir.Bu sesler çıkarken ses yolları aralıklıdır.

f,ğ,h,j,l,m,n,r,s,ş,v,y,z

Sürekli ünsüzleri anlayabilmek için ünsüzün başına “e” ünlüsü getirip okuruz:      ezzzzz, errrrrr, ennnnn vb.

2) Süreksiz Ünsüzler: Ses yolu kapalıyken oluşan ünsüzlerdir.Bu sesler oluşurken ses yolunda bir patlama olur:

b,c,ç,d,g,k,p,t

C)Ses Tellerinin Durumuna Göre:

Ünsüzler, oluşumları sırasında ses tellerini titreştirip titreştirmediğine göre de çeşitlere ayrılır:

1)Sert Ünsüzler: Ses tellerini titreştirmeden oluşan ünsüzlerdir.

ç,h,f,k,p,s,ş,t ( Çift Haseki Paşa)

2)Yumuşak Ünsüzler: Ses tellerini titreştirerek oluşan ünsüzlerdir:

bc,d,g,ğ,j,l,m,n,r,v,y,z

Yumuşak ünsüzler oluşurken ses organları daha rahat ve daha gevşektir.   Yumuşak ünsüzleri anlamak için kulaklar tıkanır, ünsüzün başına bir ünlü getirilir. Ses gürültülü veya tok çıkıyorsa sert; gürültüsüz veya tiz çıkıyorsa yumuşaktır.

Sert ünsüzlerden her birinin yumuşak karşılığı vardır. Bunun sebebi bu seslerin boğumlanma yerlerinin aynı olmasıdır.

ÜNSÜZ HARFLERİN ÖZELLİKLERİ

1)Türkçede kelimelerin sonunda  “b,d,g,c “ ünsüzleri bulunmaz.

* Alıntı kelimelerdeki bu harfler genellikle sertleşir. Yani “b,d,g,c”  harfleri “p,ç,t,k “ harflerine dönüşür:

ü Mekteb >  mektep

ü Derd      >  dert

ü İlac      >  ilaç

ü Ahmed           >  Ahmet

* Ancak “c ve d “ ünsüzleri anlam ayırt etmek için kullanılır:

ü Ad >  at

ü Od  >  ot

ü Hac >  haç

ü Sac >  saç

2)Türkçe sözcüklerin köklerinde ikiz ünsüz bulunmaz:

ü Sıhhat

ü Kuvvet

ü Hiddet

ü Şiddet

ü Millet

ü Lezzet

ü Hürriyet

ü Hüccet

3)Türkçe sözcüklerin başında çift ünsüz olmaz:

ü Spor

ü Tren

ü Gram

ü Klasik

ü Program

ü Trafik

ü Krem

ü Kral

4) Türkçe sözcüklerin başında " ğ " harfi bulunmaz.

5) Türkçe sözcüklerin başında (yansımalar ve “ne “ soru kelimesi hariç)  c,ğ,l,r,m,n,v,f,ş,j ünsüzleri bulunmaz:

ü Cemil

ü Mektep

ü Meyve

ü Nane

ü Fakir

ü Jandarma

ü Lale

ü Ve

6) Türkçe bir sözcüğün içinde “ f,h,j “ ünsüzleri bulunmaz(alıntı kelimelerde bulunabilir):

Küfe

 Hamur

Tahta

Jâle

Bagaj

*  Sonradan değişmiş bazı Türkçe kelimelerde ve yansımalarda bulunabilir:

ü Öfke      <  övke

ü Hangi    <  kangı

ü Hanım   <  katun

ü Dahi      <  takı

7) Türkçe sözcüklerin sonunda çift ünsüz bulunur; fakat böyle kelimeler “ p, ç, t, k “ harflerinden biriyle biter:

ü Türk

ü Mert

ü Sert

ü Dinç

ü Sarp

HECE

Ağzımızdan bir solukta çıkan ses veya ses topluluğuna denir.

Ağızdan çıkan sesler, tek başlarına bir anlam ifade etmezler. Bu seslerin arasında birleşmeler ve kaynaşmalar olur.Bu ses birlikleri de genelde bir solukta çıkar.

Ø Al-tı

Ø Sev-gi

Ø Yurt-taş gibi.

Bir solukta ancak bir ünlü çıkarılabilir. Bu yüzden bir hecede birden çok ünlü bulunmaz.Yani sözcük içinde her ünlü ayrı bir hece oluşturur.

Türkçede kelime içindeki iki arasındaki ünsüz, kendinden sonraki ünlüyle hece kurar.

Ø A-ra-ba

Ø Ta-le-be

Ø Ge-le-ce-ğim

Bazı alıntı kelimelerde iki ünlü arasındaki ünsüz, kendinden önceki ünlüyle hece kurar:

Ø Cüz-î

Ø Kur-a

Ø Kur-an

Ø Vüs-at

Kelime içinde yanyana gelen ünsüzlerden sonuncusu, kendinden sonraki ünlüyle; diğerleri kendinden önceki ünlüyle hece kurar:

Ø Bir-lik

Ø Sev-mek

Ø Türk-çe

Ø Kork-maz

Türkçe bir hecede en fazla 4 harf bulunabilir:

Ø Yurt-taş

Ø Kırk-la-

Ø Türk-te

Ø Çe-lenk-ten

Satır sonuna sığmayan kelimeler bölünebilir, fakat heceler bölünemez:

Ø Kon-uş-tu  (yanlışşşş!!!!!!!)

Türkçede 6 Tür  Hece Vardır:

1) Ünlü:

Ø O

Ø U-zun

Ø A-dım

Ø E-ren

2) Ünsüz+Ünlü:

Ø Ka-ya

Ø Ba-ba

Ø Kah-ve-si-ni

Ø Ça-lın-dı

3) Ünlü+Ünsüz:

Ø Öğ-le

Ø Ev

Ø İn-dik

Ø Fa-ik

4) Ünsüz-Ünlü-Ünsüz:

Ø Koş-mak-tan

Ø Ge-dik

Ø San-dık-lar-dan

5) Ünlü+Ünsüz+Ünsüz:

Ø Alt

Ø Üst

Ø Irk

Ø Ürk-

Ø İlk

6) Ünsüz+Ünlü+Ünsüz+Ünsüz:

Ø Türk

Ø Yurt

Ø Kırk

Ø Kalk-

Ø (kor)kunç

Ø (bo)  şalt   (ma)

*** “Okulun üst katı kırk altı yıl önce yapılmış.”

Çift ünsüzle başlayan alıntı kelimelerde Belirsizlik var. Böyle kelimeler söyleyişte bizim hece yapımıza uydurulur.Yani araya ünlü getirilerek iki hece yapılır:

ÜNLÜ UYUMU

1) Kalınlık-İncelik Uyumu:

Türkçe bir kelimenin ilk hecesi kalın/ince ise sonraki hecelerin ünlüsü de kalın/ince olur:

kalın - kalın                ince - ince

a,ı,o,u - a,ı,o,u              e,i,ö,ü - e,i,ö,ü

Ø Kapı

Ø Baktı

Ø Okuma

Ø Elli

Ø Bizde

Ø Kiremit

Ø Üretici

Ø Sevgiliye

Ø İşçiler

Ø konuşmalılar

***   “Ben bilemedim yaylanızın yolunu”

Günümüzde Türkçe asıllı olmasına rağmen ses değişikliği sebebiyle bu kurala uymayan kelimeler vardır. Böyle kelimelerde kalınlık-incelik uyumu aranmaz:

Ø anne <   ana

Ø şişman     <  şışman

Ø kuzey       <   kuzay

Ø hani         <   kanı

Ø haydi       <   kayda

Ø inan-        <   ınan-

Ø kardeş   <   karındaş

Ø hangi     <   kangı

Ø elma      <   alma

Ø dahi                  <   tahı  < takı

Birleşik ve tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz:

Ø Kadıköy

Ø Gecekondu

Ø Akciğer

Ø Karasinek

Ø Danaburnu

Ø Tahtakurusu

Ø Kaybol-

Ø Hanımeli

***ben, film, Türk, ilk, ev dört...

Yabancı kelimelerde bu kural aranmaz:

Ø İnsan

Ø Dünya

Ø Kitap

Ø Gazete

Ø Otomobil

Ø Televizyon

Ø Hasan

Ø İskel

Ø Hasan

Ø Londra

Ø Bükreş

Ø Emniyet

Ø Radyo

Ø sosyal

Yabancı kelimelerin son ünlüsüne bizim ekler uyar:

Ø İnsancıklar

Ø Hafifledim

Ø Cesaretli

Ø Tarihçilerin

Bazı kalın ünlü ile biten yabancı kelimelerin sonuna ince ünlülü ek gelebilir:

Ø Hakîkat-i

Ø Helâk-imiz

Ø Alkol-ü

Ø Kabul-ü

Ø Saat-e

Ø Harf-ler

Ø Emsal-siz

Ø Rol-ler

Ø Hal-e

Ø Yâr-im

Yabancı pek çok kelime bu uyumun etkisyle ses bakımından Türkçeleşmiştir:

Ø Köşe <  kûşe

Ø Ayna  <  ayine

Ø Surat  <  sûret

Ø Masa <  mesa

Ø Hasta <  haste

Ø Çerçeve           <  çerçûbe

Ø Merdive           <  nerdüban

Ø Çeyrek <  cıhar-ı yek

Ø Mehmet           <  muhammed

Ø Patlıcan           <  badingon

Dilimizde birçok kelime kalınlık-incelik kuralına uyar; ancak bazı tek şekilli ekler uymaz:

Ø -yor

Ø -ken

Ø -ki

Ø -leyin, -layın

Ø -mtrak

Ø -daş

Ø -gil

“de” bağlacı le “mi” soru edatı ayrı yazıldıkları halde kalınlık-incelik uyumuna uymak için ünlüleri değişir:

“Sen de mi Brütüs?”

“Taş attın da kolun mu yoruldu?”

2) Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu:

a) Türkçe kelimerde düz ünlüden sonra düz ünlü gelir:

düz Þ düz

(a,e,ı,i) Þ (a,e,ı,i)

Ø Kaçakçı

Ø Kediler

Ø Arabacıyı

Ø Kesintisiz

Ø Ismarladık

Ø Nitelik

Ø Bağımsızlık

Ø Kapıya

Ø Çiçeklerime

Ø Sıcaklık

Ø izlemedik

Ø

b) Türkçe bir kelime yuvarlak ünlüyle başlamışsa (o,ö,u,ü) ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlakla (u,ü) ünlülerle devam eder:

düz-geniş (a,e) Yuvarlak < _dar-yuvarlak (u,ü) (o,ö,u,ü)

Ø Öğüt

Ø Dürüst

Ø Uzak

Ø Oyuncu

Ø Sonsuzluk

Ø Ölümsüz

Ø Gürültü

Ø Büyükler

Ø Olumsuz

Ø Oturum

Bu uyum aranırken her hece kendinden bir önceki heceye göre değerlendirilir(Komşu Hece Kuralı):

Ø Öğremen

Ø Gürültüye

Ø Söylenti

Ø Tuzladım

Ø Kuraklık

Ø Önlüklerin

Ø Ortaklık

Ø Topraklı

Ø Boyasız

Ø Ormancı

Ø Sonuçlandırmadı

Birleşik ve yabancı kelimelerde aranmaz:

Ø Çukurova

Ø Safranbolu

Ø Müzik

Ø Kabul

“o ve ö” ünlüleri Türkçe kelime köklerinde yalnızca ilk hecede bulunur(-yor eki hariç)

Ø Horoz

Ø Doktor

Ø Aktör

Ø Konsol

Ø Radyo

Ø Otomobil

Ø Traktör

Ø Profesör

“-ki” eki bazen bu uyumu bozar:

Ø Dünkü, o günkü, öbürkü (uyar)

Ø Onunki (uymaz)

Bazı Türkçe kelimeler bu uyuma uymayabilir:

SEBEBİ: İlk hecesinde “a” ünlüsü bulunan kelimelerin 2. Hecesi “b,m,v” ünsüzüyle başlarsa 2. hecenin ünlüsü “u” olabilir:

Ø Çamur

Ø Hamur

Ø Yağmur

Ø Yamuk

Ø Yavuz

Ø Kabuk

Ø Tavuk

Ø Kavun

Ø Karpuz

Ø Avuç

Ø Armut

Ø Kavur-

Ø Kavuş-

Ø Avut-

Ø Savur-

Ø Savun-

“mi” soru edatıayrı yazıldığı halde bu kurala uyacak şekilde değişir:

Ø Geldi mi?,     Oldu mu?,     Öldü mü?,     Kırdı mı?