AĞAÇ ve BÜYÜK DOĞU DERGİSİ

Haftalık sanat, fikir ve edebiyat dergisi

(Ankara 14 Mart 1936-İstanbul 29 Ağustos 1936, 17 sayı).

Sahibi ve başyazarı Necip Fazıl Kısakürek'tir. Necip Fazıl'ın şahsî gayret ve teşebbüsü, İş Bankası'nın desteğiyle yayımlanmaya başlayan dergi, maddeci düşünceye bağlı sanat ve kültür faali­yetlerinin karşısında doğrudan doğruya ruhçu ve mistik dünya görüşünü temsil etmektedir. Türk aydınlarının giderek manevî boşluğa düştüğü bir dönemde yayın hayatına giren dergi, başta ruh dünyası olmak üzere, daha çok kültür ve sanat planında Türkiye'nin millî ve manevî meselelerine eğilmiş, edebî, fikrî ve estetik konularıyla devrin şöhret­ini bir araya getirmiştir. Her sayıda yer alan başmakaleleri ile memleket­te mevcut kültür ve sanat faaliyetle­rini değerlendiren Necip Fazıl dışında, onunla aynı sanat anlayışını paylaşan Mustafa Sekip Tunç, Burhan Toprak, Ahmet Kutsi Tecer, Ahmet Hamdi Tan-pınar ve Ahmet Muhip Dranas imzaları­na rastlanırsa da dergi Necip Fazıl'ın damgasını taşır. Onun, derginin ikin­ci sayısında yayımlanan "Allahsız dün­ya" adlı makalesi, Türkiye'de bütün bir Cumhuriyet devrinin olduğu kadar, te­melde bütün insanlığın ölüm karşısın­daki aczini dile getiren unutulmaz gü­zellikte bir yazıdır.

Genellikle sanat ve kültür üzerine ma­kalelerle şiir, hikâye, tenkit ve tercü­me türündeki eserlere yer veren dergi, geniş bir okuyucu kitlesine ulaşamamış olmakla beraber, belli bir okur yazar grubunun yakın ilgisini görmüş ve çe­şitli tenkitlere hedef olmuştur. Dergi­nin yazar kadrosunda yukarıdaki isim­lerden başka Cahit Sıtkı Tarancı, Ziya Osman Saba, Samet Ağaoğlu, Falih Rıfkı Atay, Suut Kemal Yetkin, Fikret Âdil, Sait Faik, Sabahattin Ali, Âsaf Halet Çe­lebi, Abdülhak Şinasi Hisar, Zahir Güvenli, Cevdet Kudret, Sabahattin Eyüboğlu. Bedri Rahmi Eyüboğlu, Salih Ze­ki Aktay ve Nurullah Berk bulunmakta, ayrıca F. Mauriac, A. Suares, M. Proust ve Hoelderling'den tercümeler yer al­maktadır.

İlk altı sayısı Ankara'da çıktıktan son­ra yedinci sayıdan itibaren İstanbul'a nakledilen derginin kapaklarında yerli ve yabancı ressamların gravürleriyle siyah beyaz desenleri görülür. Ayrıca iç sayfalarda plastik sanatlar ve estetikle ilgili yazılarla da dergiye aynı zamanda bir güzel sanatlar dergisi hüviyeti veril­mek istendiği anlaşılmaktadır. Yazar kadrosu, muhtevası ve getirdiği mesaj­la devrin sanat, kültür ve edebiyat dün­yasında önemli bir yeri olan Ağaç der­gisi, daha sonraki yıllarda aynı görüşü benimseyen yayın organlarının da nüve­si kabul edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA :

NecipFazıl Kısakürek,Babıali, İstanbul 1976 s. 217-223; M.Orhan Okay. Necip Fazıl Kısa kürek, Ankara 1987, s. 5, 12-14; A.Uçman "Necip Fazıl ve Ağaç Dergisi", Mavera, sy 80-82, İstanbul 1983 (Necip Fazıl Özel Sayısı! s. 82-86; K.Eşfak Berki."Ağaç", TDEA, I, 43.

Abdullah Uçman

BÜYÜK DOĞU

Eylül 1943'ten başlayarak çeşitli aralıklarla Mayıs 1978'e kadar yayımlanan fikrî, edebî, siyasî ve dinî muhtevalı dergi.

Necip Fazıl Kısakürek daha önce yayım­ladığı Ağaç dergisinden sonra II. Dünya Savaşı'nın en buhranlı zamanında daha çok siyasî ağırlığı olan yeni bir dergi çı­karır. İstanbul'da ilk sayısı 1 Eylül 1943'te çıkan Büyük Doğu, otuz beş yıl sü­reyle zaman zaman kapatılarak ve her defasında birinci sayıdan başlamak üze­re Türk basın hayatının sürekli ve önem­li bir yayın organı olmuştur. Haftalık, ay­lık ve günlük olarak toplam 512 sayı çı­kan derginin dönemleri, çıkış tarihleri, sayıları, başlıca yazı serilerinin ilk çıkış­ları ve diğer özellikleri şöyledir:

I. Dönem. 1 Eylül 1943 - 5 Mayıs 1944, haftalık, 30 sayı. "İdeolocya Örgüsü", "Tanrıkulundan Dinlediklerim" ve "Siyah Pelerinli Adam" bu dönemin başlıca ya­zı serileridir. Ayrıca derginin ilk dört sa­yısında altmış Türk fikir adamı ve yaza­rına sorulan dokuz soruluk bir anket ve cevaplarıyla bunların değerlendirilmesi de yer almış. Necip Fazıl "Nefs Muhase­besi" adını verdiği bu anketi derginin ikinci döneminde daha başka sorularla birlikte yetmiş beş fikir ve iş adamı üze­rinde tekrarlamıştır.

II. Dönem. 2 Kasım 1945 - 2 Mayıs 1948, haftalık, 87 sayı. "Halkadan Pırıltılar", "Efendimiz, Kurta­rıcımız, Müjdecimizden", "Vecdimin Pen­ceresinden", "Dininizi Öğreniniz", "Çöle İnen Nur", "İmam Rabbaniden Mektup­lar", "Bir Pırıltı Binbir Işık" adlı seri ya­zılar yanında sanat, fikir, felsefe, politi­ka, edebiyat, şiir ve hikâyeye de büyük ölçüde yer veren dergi bu dönemde zen­gin bir muhteva arz eder. Bu iki dönem­de Büyük Doğuda sürekli imzalan gö­rülen isimlerden bazıları şunlardır: Şi­irleriyle Bedri Rahmi Eyüboğlu, Ziya Os­man Saba, Sabahattin Kudret Aksal, Fa­zıl Hüsnü Dağlarca; hikâyeleriyle Sait Faik, Mahmut Yesari, Zahir Güvemli, Ok­tay Akbal; romanıyla Samiha Ayverdi; çeşitli makaleleriyle Hüseyin Cahit Yal­çın, Burhan Toprak, Salih Murat Uzdilek, Fikret Adil, Reşat Ekrem Koçu, Nurullah Berk, Ahmet Adnan Saygun, Hil­mi Ziya Ülken, Kâzım Nami Duru, Mus­tafa Sekip Tunç, Salih Zeki Aktay, Nizamettin Nazif ve Şükrü Baban.

III. Dönem. 11 Mart 1949 - 26 Ağustos 1949, hafta­lık, 25 sayı. Bu dönemde yarım gazete ebadında dörder sayfadan ibaret olan dergide yazıların hemen hepsi günlük gazete içinde düşünülebilecek bir karak­terdedir. Sanat ve edebiyatla ilgili yazı­ların yayımlanmadığı bu dönemin seri yazısı ise "Mümin-Kâfir"dir.

IV. Dönem. 14 Ekim 1949 - 29 Haziran 1951, hafta­lık, 62 sayı. "Esseyyid Abdülhakîm'in Ta­savvufundan" ve "Risâle-i Nur'dan" se­ri yazılarının yayımlandığı bu dönemde dergi daha çok dinî ve siyasî bir görü­nüştedir. Edebiyat ve sanat çok amatör seviyede ve okuyucu şiirlerine münhasır kalmıştır.

V. Dönem. 16 Kasım 1951-12 Aralık 1951, günlük, 27 sayı.

VI. Dönem. 16 Mayıs 1952- 19 Eylül 1952, günlük, 122 sayı.

VII. Dönem. 7 Mayıs 1954 - 9 Temmuz 1954, haftalık, 10 sayı. Dinî ve siyasî yazıların dışında bu dönemde der­ginin edebî muhtevasını Âsaf Halet Çelebi'nin ve Nahit Sırrı Örik'in yazıları oluş­turmuştur. Necip Fazıl'ın "Poetika"sının esasını teşkil eden parçalarla "Altın Hal­ka" yazı serisi de yine bu dönemde neş­redilmiştir.

VIII. Dönem. 30 Mart 1956 -2 Mayıs 1956, günlük, 35 sayı.

IX. Dönem. 6 Mart 1959-10 Ekim 1959, haftalık, 33 sayı. Edebiyat ve sanat konularının da yer aldığı bu dönemde "Ruh ile Nefs", "O ki 0 Yüzden Varız" seri yazıları ya­yımlanmıştır.

X. Dönem. 30 Eylül 1964 -25 Kasım 1964, haftalık, 9 sayı. Necip Fazıl'ın Hz. Peygamber'in hayatını an­lattığı manzum "Esselâm"ı ve "Gençlere Vaaz"ı bu dönemde çıkmıştır.

XI. Dönem. 22 Eylül 1965- 12 Ocak 1966, haftalık, 17 sayı.

XII. Dönem. 19 Temmuz 1967 -10 Ocak 1968. haftalık, 26 sayı.

XIII. Dö­nem. Mayıs 1969-Aralık 1969. aylık, 7 sayı.

XIV. Dönem. 6 Ocak 1971 - 28 Ni­san 1971, haftalık, 17 sayı.

XV. Dönem. 8 Mayıs 1978-5 Haziran 1978, hafta­lık, 5 sayı.

Adını, çıkışından altı yıl önce Necip Fa­zıl'ın yazdığı ve "Türk Millî Marşı" olarak adlandırdığı şiirden alan Büyük Doğu­nun ilk sayısında başlık altına "Fikir-Sa­nat-Hareket-İş" ibaresi konmuştur. Da­ha çok siyasî karakteri olan bu dönemin kapaklarında, o yıllardaki benzeri dergi­lerde olduğu gibi savaş fotoğrafları ve çarpıcı alt yazılar yer almıştır. Necip Fa­zıl'ın dünya görüşünü ve cemiyet niza­mına ait düşüncelerini aksettiren "İde­olocya Örgüsü" yazıları da bu dönemde başlamıştır. "İdeolocya Örgüsü'nün ilk yazısındaki, "Büyük Doğu Türk vatanı­nın sınırlan dışında herhangi bir coğraf­ya planını kucaklamıyor" ifadesi, dergi­nin aynı zamanda millî karakterini be­lirtir. Nitekim ikinci dönemden itibaren kapaktaki dergi adının (ğ) harfi üzerin­deki işaretin yıldızıyla beraber hilâl şek­linde olması da aynı sebepten kaynak­lanmıştır.

İlk iki dönemden sonra giderek dinî makale ve tefrikalara geniş şekilde yer veren Büyük Doğuda, Ağaç mecmua­sında olduğu gibi, Necip Fazıl yazar kad­rosunun siyasî yelpazesini zaman zaman oldukça geniş ve müsamahalı tutma yo­luna gitmiştir. Dergideki birçok yazı çe­şitli takma adlarla kendisi tarafından kaleme alınmış, bazı yazıları da değişik dönemlerde mükerrer olarak yayımla­mıştır. Kendi imzası dışında Ne - Fe - Ka, Büyük Doğu, Be - De, Ahmet Abdülbaki, Adıdeğmez, Hikmet Sahibinin Abdinin Kölesi, Hi - Ab - Kö, Ozan, Bankacı, Prof. Ş. Ü., Neslihan Kısakürek takma adları­nı kullanmıştır.

Büyük Doğu, geniş yazar kadrosu çer­çevesinde şiirle birlikte hikâye, eleştiri, deneme ve günlük türlerinde yazıların yayımlandığı önemli bir yayın organı ol­muştur. Bu sanat ve edebiyat türlerin­deki yazılar yanında dergide siyaset, din, yakın devir tarihi, teknik, hukuk, tıp, masonluk, II. Abdülhamid ve Tanzimat'ın mahiyeti gibi konularda da dikkat çeki­ci, uyarıcı ve ilmî yazılara yer verilmiştir.

Polemikleri, sansasyonel kapanış ve çıkışlarıyla da dikkati çeken Büyük Do­ğu, Türkiye'de İslamcı harekete yol açan belli başlı yayın organlarından biri du­rumundadır. Dinî yayınların hemen hiç bulunmadığı bilhassa 1950 öncesinde gençlerin dinî kültüre yönelmesinde ol­dukça önemli bir rol üstlenmiştir.

Bakanlar kurulu veya mahkeme ka­rarıyla sık sık kapatılan, polis vasıtasıy­la toplatılan, takibe uğrayan veya çeşitli sebeplerle sahibi tarafından yayımına ara verilen Büyük Doğu, "Kaldırımlar Şairi"nden sonra Necip Fazıl 'ı tanıtan ikinci bir unvan olmuştur. Derginin adı altında ve sloganları etrafında bir de si­yasî cemiyet (o yıllarda parti kavramıyla eş anlamda) kuran Necip Fazıl, bu vesile ile memleketin hemen bütün şehirlerini dolaşıp büyük ilgi görmüş ve coşkun bir dinleyici kitlesini arkasında sürükleyen konferanslar vermiştir. Büyük Doğu­daki birçok yazısı yüzünden Necip Fazıl değişik iktidarlar devrinde adlî takibata uğrayarak hakkında defalarca beraat, tevkif ve hapse mahkûmiyetle sonuçla­nan kararlar verilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Hasan Cebi, Bütün Yönleriyle Necip Fazıl Kısakürek'ln Şiiri, Ankara 1987, s. 47-48; Or­han Okay, Necip Fazıl Kısakürek, Ankara 1987, s. 15-18; a.mlf., "Kısakürek, Necip Fazıl", TDEA, V, 329-333; Muzaffer Doğan, "Büyük Doğuda Yazı Yazanların Listesi", Suffe Kül­tür Sanat Yıllığı 1984: Necip Fazıl Armağanı, İstanbul 1984, s. 243-245; a.mlf.. "Büyük Do­ğu", a.e., s. 494-497; Mustafa Özer, "Büyük Doğu", TDEA, I, 483-484.

Orhan Okay, dia,7.c.