OKTAY RİFAT HOROZCU
HAYATI ve ESERLERİ
(1914 - 1988)
Cumhuriyet dönemi şair ve yazarlarından, özellikle Türk Dil Kurumu’nda etkinlik göstermiş bulunan Samih Rifat'ın oğludur. Babası Trabzon Valisi iken orada doğan Oktay Rifat (1914), Ankara'da Erkek Lisesi'ni (1932) ve Hukuk Fakültesi'ni bitirdi (1936). Maliye Bakanlığınca Fransa'ya gönderildi. Üç yıl Paris Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde okudu. İkinci Dünya Savaşı nedeniyle doktorasını tamamlayamadan yurda döndü (1940). Basın-Yayın Genel Müdürlüğü'nde görev aldı (1943). Sonra Ankara ve İstanbul'da avukatlık yaptı. 1961 yılında başladığı DDY Avukatlığından 1973 yılında emekli oldu.
18 Nisan 1988'de İstanbul'da öldü.
‘Bana kalırsa, şiirin Bir ayağı toplumda, Bir ayağı kişinin içindedir. Her ozan topluma mal olan, Başka Bir deyimle, nesnelleşen şiirle ilgili kural, ilke ve düşünceleri Bilmek ve öğrenmek zorundadır. Ozan, Başka ozanlardan kendine, kendinden Başka ozanlara gide gele pişer ve olgunlaşır. Ozanın fendine varışı kolay olmaz. Uzun yoldur bu.[1]
Oktay Rifat
ÇEVRESİ-KİŞİLİĞİ-GÖRÜŞLERİ
Türk Dil Kurumu’nun kurucusu ve ilk başkanı Samih Rifat, Kurtuluş Savaşı yıllarının ve
Yaslı gittim şen geldim,
Aç koynunu ben geldim
Bana bir yudum su ver
Çok uzak yerden geldim
dizelerinin şairidir.
Samih Rifat Trabzon Valisi iken dünyaya gelen Oktay Rifat, “Kalabalık ve hepti de kültürlü, yabancı dil bilir bir ev içinde edebiyat ve şiir terbiyesi almış, başta babası olmak üzere ağabeyi ve ablalarından çok şey öğrenmiş, ortaokul ve lise öğreniminde iken arkadaşları arasında kolayca kendini göstermiş, ırsî diyebileceğimiz bir kabiliyetle şiirler yazmaya başlamıştır.”[2]
Oktay Rifat’ın ortaokul sınıflarında Orhan Veli Kanık’la başlayan arkadaşlığı, onun ölümüne değin sürer. Melih Cevdet Anday’ın da katıldığı bu arkadaşlığa önemli yanı, kuşkusuz, kalem arkadaşlığıdır:
KUŞ VE BULUT
Kuşçu amca!
Bizim kuşumuz da var,
Ağacımız da.
Sen bize bulut ver sade
Yüz paralık.
(O. Rifat - O. Veli)
Orhan Burian, şiirlerine bakarak, bu üç arkadaşın “insan” karşısındaki tavırlarını şöyle özetliyor:[3]
“Orhan Veli Kanık, insanteki olarak insanla gitikçe daha çok ilgileniyormuş. Hepsinin başında, eskiden beri kendi kendisi vardı; zamanla ona, hiçbiri de soyutluğunu kaybetmeyen kadın, erkek, çocuk tanıdıklar ve “bir hikâyemsi” gibi şeyler katıldı.
Oktay Rifat ve Melih Cevdet Anday, böyle belirli kişilere değil de, onların insan (yani yeryüzünde birtakım hakların sahibi) olarak uyandırdıkları düşüncelerle ilgileniyorlar...”
Oktay Rifat’ın arkadaşlarıyla lisede başlayarak Garip’te ve Yaprak’ta süren ortak yanları ve kişiliği 1950’lerden sonra yeni arayışlara girer. Onun şiirsel eğitiminde, arkadaşları gibi, Fransız şairlerinin etkisi de söz konusudur. “En beğendikleri” sorusu karşısında Oktay Rifat, şunları söylemektedir:[4]
“Sevdiğim ozanları soruyorsunuz. Eskidendi o. Sevdiğim, çok sevdiğim ozanlar vardı. Eteğine yapıştığım, her dizesini ayrı bir şaşkınlıkla okuduğum ustalar eksik olmazdı gençliğimde. He yalan söyleyeyim, Fransız ozanlarıydı bunlar. İlk gönül verdiğim usta Baudelaire’dır. Rimbaud, Verlaine de yarı tanrılardı benim için. Mallarme’ye yakın zamanlara dek yanaşmadım. Sonradan çok sevdim o ozanı. Arkadan Supervielle, daha sonra Eluard. Bu arada, toplumsal taşlama alanında, deyişlerinden yararlandığım Prevert. Ama bilirdim Prevert’in öyle iri kıyım bir ozan olmadığını. Sonra gün geldi, büyü bozuldu. Bir düş müydü o hayranlıklar, o sevgiler diye düşünmeye başladım...”
Yaprak’ta çıkan “Şairin Kişiliği” adlı yazısında:[5]
“Ben kendi hesabıma birtakım ruhçu, Allahçı şairlerin şiirlerine katlanamıyorum. Şiirini okuduğum şairin mutlaka ileri bir insan olmasını istiyorum.
Şiirin güzelliği söylenişinden geliyor. Doğru söze ne denir! Ama iş bu kadarla bitmiyor. Şiirin arkasında birini arıyor gözlerimiz, müşterek derdimizi dert bilen, bizi bu dertten kurtarmak için çırpınan birini. ”
diyen Oktay Rifat, Yaprak’ın başka sayılarında da şu görüşleri ileri sürüyor:
“Sanatın ilkesi güzeli bulmakmış, güzel şekiller yaratmakmış. Nereden çıktı? Kim demiş? Sanat eseri insanoğluna yaraşır bir haysiyet taşıdığı, üzerine aldığı işi başardığı zaman güzel olur. Yoksa yalnız bir güzellik tutturup giderse aklı başında okuyucuda, en az, bir tiksinti uyandırır. Tarih bunun örnekleriyle dolu. Bir şey anlatan, bir şey inceleyen, düşünceye bir aydınlık getiren, kısacası güzellikten başka kaygıları olan eserlerin yanında, sadece güzel kaygısıyla kurulmuş eserlerin nasıl bayağı bir yosmalığa düştüklerini hepimiz biliriz...” (15 Mart 1950)
“Şair ister istemez bir düşünür olmak zorundadır, hem de ileriyi ¡iği. gören bir düşünür. Yoksa geri düşüncelerle yoğurulmuş kafa şiire fayda yerine zarar verir. Bu, şairin sadece bir düşünür olmasını istemek değildir. Elbette ki, bir şiir sanatı, bu şiir sanatının da kendine göre bir düzeni vardır. Ama bu düzen, kâinat anlayışımıza, dünya görüşümüze göre ayarlanacağı içindir ki her şeyden önce, şairin bir düşünür olmasını gerektirir. Gelgelelim bu o kadar kolay bir iş değildir... ” (15 Şubat 1949)
Oktaf Rifat, 1956 yılında “Perçemli Sokak” adlı şiir kitabını yayımlar. Kendin-
Garip şiirindeki uygulamalarından başka bir yöne dönmüş; İkinci Yeni’yi başlatmıştır.
Bu konudaki yorumlamayı, üstünde araştırma yapmış olan Asım Bezirci’ye bırakmak yerinde olacaktır:[6]
“İkinci Yeni, Oktay Rifat’ın da nitelendirdiği gibi, genellikle ‘düşünden yoksun, tutarsız bir hareket’ti. Hiçbir zaman tam bir ‘akım’ olmadı. Bilinçli bir toplulukça, belirli bir tarihte, sistemli bir bildiriyle ortaya çıkmadı. Çeşitli şairlerin bireysel çabalarıyla ucun ucun, ayrı ayrı oluştu, gitgide ortam bazı özelliklere kavuştu. Bundan dolayı, onu, bir tek öncüye ya da ürüne indirgemek uygun olmaz. Ancak, belirli toplumsal ve sanatsal koşullar altında, Birinci Yeni’ye karşı, başka bir şiiri arayıp deneyen kimi şairlerden söz edilebilir. 1945’te tohumları atılan bu şiire, 1956’d.a ‘İkinci Yeni’ adı verilir.
Cemal Süreya, İlhan Berk, Edip Cansever, Turgut Uyar ve Ece Ayhan'ın İkinci Yeni’ye yol açan ilk şiirleri 1954 Mayıs’ından 1956 Aralığına, yani Perçemli Sokak’ın çıkışına kadar, Yeditepe, Yenilik ve Pazar Postası dergilerinde görülür...”
Daha sonra, İkinci Yeni şairlerinden olan İlhan Berk, “Oktay Rifat’ın serüveni yeni bir serüven kendisi için, bizim için de yeni, batı içinse eski bir serüven, biliyorsunuz. Oktay Rifat adlandırmıyor ama bunun hiçbir önemi yok, Sürrealist (gerçeküstücülük) bunun adı." diyor.
Gerçekten Oktay Rifat bu akımla yakından ilgilenmiş; çok sonraki yıllarda 6 olsa bu konuda yazdığı bir yazıda (Yazko Edebiyat d. Nisan 1981) yeterli açıklamalarda bulunmuş; ancak bu açıklamalarıyla kendi şiirleri arasında bir bağlaç kurmamıştır.
Cemal Süreya, Şapkam Dolu Çiçek’te Oktay Rifat’ın şair kişiliğini çizerken, şu noktalara değinmektedir:
“Garip’le belirli çıkış noktasına kavuşan ilk dönem şiirleri, tuhaflık sevgisini gitgide gerçeğin dış çizgileriyle değişmeye başlıyor. Yaşayıp Ölmek ve Avarelik üstüne Şiirler’de duruluyor; küçük adamın ruh hallerinde ve durumlarında ayrıntılar arıyor. Sonra da büyük bir hızla toplumcu bir yönsemeye giriyor." (s.97)
“Karga ile Tilki’ye Yeditepe şiir ödülü verildikten sonra bir dergide kendisiyle yapılan konuşmada, şiiri ‘toplum dertlerine çare arayan' bir uğraş olarak tanımlıyor (1955).’’ (s.99)
“Yaprak dergisindeki şiirlerde bu yönseme (düşünce şiirine geçiş güç kazanmıştır. Oktay Rifat bu yıllarda Sabahattin Eyüboğlu’nun önerdiği ‘halk olarak sanat’ formülünün çevresindedir öbür arkadaşları gibi. Ancak, sanırım bu formülü en sıkışık bulunan şair de o olmuştu." (s. 100)
“Orhan Veli öldükten sonra, Yeditepe dergisinde yayımladığı şiirlerde Oktay Rifat’ın ikili bir tutum içinde olduğunu görüyoruz. ‘Halk olarak sanat’ formülünden bir çıkma, bir sapma (bir çıkış değil) yaparak halk deyimlerinden, folklor öğelerinden yararlanıyor, bir yerde onlarla kuruyor şiirini (Karga ile Tilki, Fadik ile Kız); bazı çalışmalarında ise entellektüel bir yerden yakalıyor onu; bir Desnos duyarlığını, bir Éluard yalınlığını bitiştiren bir tavırla..." (s. 100)
“1955’te şiiri en katı anlamda tanımlamaktan büyük bir tat duyduktan hemen sonra, 1956’da, Perçemli Sokak’ın önsözünü yazmaya Oktay Rifat’ı iten nedenler neler olabilirdi? Şiirinin gelişim sürecinden bunun bir kanıtını gösterebilir miyiz? Kolay bir şey değil bu... Şurası belli ki, Oktay Rifat’ın insan anlayışında, dünya görüşünde, siyasal düşüncelerinde bir değişiklik meydana gelmiş değildir. Gerçeğe bağlıdır yine. Toplumcudur yine. Ama gerçeğe bir de başka yerlerden bakmak istemekte, yani bir biçim araştırmasının gereksinimini duymak- ı tadır..." (s. 105)
Anlaşılıyor ki Oktay Rifat’ın yeniliklerde şiir arayışı, kişiliğinin önemli bir yanı; kişilik değiştirmesi değil.
Kendisi de şöyle diyor:[7]
“Ruhbilimciler kişiliğin çok küçük yaşta oluştuğunu söylerler Demek taş çatlasa bir yaştan sonra ruh yapısı değişmez. Giz filan değildir bu. Reverdy 'den aktardığım tümceler de belirtiyor bunu. Bu ozanın başka bir sözünü aktarayım size: ‘Ozan, tohumu, bulunduğunu sandığın yerde arıyorsan, bulamayacaksın demektir. Sen kendinin tohumusun, başkalarının tohumu sana yaramaz. ”
Oktay Rifat’ın yarım yüzyıllık yazınsal yaşamında oluşan görüşlerini değişik yayın organlarında bulmak olanağı vardır. Bunlar arasında, önemli olanlarından birkaçını şöyle sıralayabiliriz:
"Güzel bir şiirin, bir mısraın kelimelerini mânâyı bozmayacak şekilde değiştirelim, mânâ bozulmaz ama şiir tılsımı yok oluverir... Hemen şuracıkta şunu söyleyeyim ki bu deneme doğru olamaz. Mânâ kelime istifinin dışında bir nesne değildir. Kelime istifine sıkı sıkıya bağlıdır. Yapılan denemede kelimeler değiştirilirken mânâ da değiştiriliyor. ‘Ahmet geldi’ sözüyle ‘geldi Ahmet’ sözünün mânâları ayrıdır...’’ (Yeditepe d. 1 Ekim 1952)
“Şiirde muhtevanın şairin katında gereği kadar saygı görmesi, şiirimizin yüzünü iyiden iyiye ak edecek gibi geliyor bana. Şiirimiz bir oyun olmaktan çıkacak... İlkin muhteva üstünde durmak, alışmadığımız, bilmediğimiz yeni şekiller bulmamıza yarayacak. Şairlerimiz dünya işleriyle, halkla, halkın gidişiyle daha vukuflu, daha etraflı bir şekilde ilgilenecekler. Halkla şair arasındaki uçurum kapanacak. ” (Yeditepe d. 15 Ekim 1952).
“Sanatçılarımıza çok işler düşüyor. Perişan bir halk çoğunluğu karşısında sanat sanat içindir, gibi bir maval tutturarak eli kolu bağlı durmak, namuslu bir vatandaşa yaraşmaz... Vatandaş ve sanatçı sıfatlarını birbirinden ayırmaya kalkan kafa eski kafadır... Sanatçının toplum hizmetinde şuurla çalışması gerekir. Yoksa çalışması verimli olmaktan çıkar ki, bunu, memleketini seven bir sanatçı isteyemez.” (Varlık d. 1 Kasım 1949)
“Şiir, toplumun göstergesidir. Toplum diriliğini yitirmedikçe şiir susmaz. Alışveriş de gerekli. Batı kültürü karşısındaki utangaç ve korkak tutumumuzu bir an önce yenmeliyiz. Hâlâ öğrenecek çok şey var: Bir toplumdan bir ya da iki ozan çıkar topu topu. Bu da yeter de artar bile. Gerisi edebiyat memurudur. Haşim’in deyimiyle. Umutluyum, çok umutluyum.” (Yazko Edebiyat d. Şubat 1981)
“Hümaniızmaya dayalı, halka dönük bir ulusal eğitim politikası uygulandığı gün yetişecek sanat ve kültür adamlarımızın verecekleri ürünler hem içte, hem dışta ilgiyle karşılanacaktır...” (Milliyet Sanat dergisi, 25 Ekim 1974
YAPITLARI
20. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Yeniler Dönemi’nin her dönemecindeki yenilik barağını taşıyanlar arasında gördüğümüz Oktay Rifat, 1960’lara değin, şiir türün yapıtlar yayımlamıştır. Onu 1960’tan sonra oyun, 1970’ten sonra ise roman yazarı olarak da izliyoruz. Türlerine ve tarih sırasına göre bu yapıtları şöyle sıralayabiliriz:
Şiirleri: Garip (Orhan Veli Kanık ve Melih Cevdet Anday’la birlikte) (1941), güzelleme, Yaşayıp Ölmek, Aşk ve Avarelik üstüne Şiirler (1945), Aşağı Yukarı (1952), Karga ile Tilki (1955 Yeditepe Şiir Armağanı) (1954), Perçemli Sokak, Âşık Merdiveni (1958), Elleri Var Özgürlüğün (1966), Şiirler (1970 TDK Şiir Armağanı) (1969), Yeni Şiirler (1973), Çobanıl Şiirler (1976), Bir Cıgara İçimi (1980 Sedat Simavi Vakfı Ödülü) (1979), Elifli (1980), Denize Doğru Konuşma (1982), Dilsiz ve Çıplak (1984 Behçet Necatigil Şiir Ödülü), Koca Bir Yaz (1987)
Oyunları:
1961 — Birtakım İnsanlar. 1960’ta oynandı.
1966 — Kadınlar Arasında. 1948’de oynandı.
Oyun İçinde Oyun (basılmadı). 1949’da oynandı.
Atlar ve Filler (basılmadı). 1962’de oynandı.
Çil Horoz (basılmadı). 1988’de oynandı.
Zabit Fatma’nın Kuzusu (basılmadı). 1965’te oynandı.
Yağmur Sıkıntısı (basılmadı). 1969/70’te oynandı.
(TRT Başarı Ödülü ile Sanatseverler Derneği’nce “Yılın En İyi Oyunu' olarak değerlendirildi.)
Dirlik Düzenlik (basılmadı). 1975’te oynandı.
Romanları: Bir Kadının Penceresinden (1976), Danaburnu (1981) Mandaralı Roman Ödülü) (1980), Bay Lear (1982)
Düzyazıları: Şiir Konuşması (1992)
Garip ortaklığından sonra yayımladığı Yaşayıp Ölmek, Aşk ve Avarelik üstüne Şiirler’inin birinci bölümünde biçimsel özgürlüğü sürdüren Oktay Rifat, yaşama sevinci, insanlar, doğa, savaş, ölüm, avarelik, anılar vb. temaları dile getirmekte; ikinci bölümde ise, 10-15’li ölçü ve çoğunlukla “abba” düzeninde, uyaklı dörtlüklerden oluşan şiirleriyle çeşitli tema ve imgeleri dile getirmektedir. Cemal Süreya’nın deyişiyle, “Günübirlik yaşamanın içindeki küçük, güncel durumlara öncelik tanımaktadır.’’[8]
Halk şiirinden ve folklordan yararlanıp esinlendiği Güzellemeler’den sonra yayımlanan Aşağı Yukarı, Orhan Burian’ın değerlendirmesiyle[9]“Hayatın gidişin beğenmeyen, darda olanlara acıyan, kendini düşünenlere içerleyen; tekerleme ve allégorie yoluyla söyleyen” şiirleri kapsar.
Cemal Süreya da, adı geçen kitabında, Aşağı Yukarı ve Karga ile Tilki için şunları söylüyor:
“Bir Desmos duyarlığını, bir Eluard yalınlığına bitiştiren... Türk şiirinin köpüğünü, Türkçenin doruklarını meydana getiren... İkili gelime... Oktay Rifat, Jacqve Prevert’in girişimini yansıtan yeni bir yolu deniyordu... Ancak halk deyimlerini, folklor öğelerini, olduğu gibi, büyük bloklar halinde yerleştiriyordu...”
Bir yandan da, Yaprak’ta sürdürülen, sanatı halk ve toplum yararına uygulama çabasındadır Oktay Rifat:
Karga bakar ki ta kendisi
Şu kırk yıllık peynir hikâyesi
Peynir hikâyesindeki ağızların
Başka türlüsü
Gelgelelim
Ey yaranı memduhu sefa
Biz haberi başka yerden verelim
Lamartine caddesinde
Dursun Ağa
Bir hoşluk var üstünde bugün
Dursun Ağa’nın
Biraz başı ağrıyor
Biraz da para sıkıntısı var han
Lamartine caddesinde
Dursun Ağa
Bir hoşluk var üstünde bugün
Dursun Ağa’nın
Biraz başı ağrıyor
Biraz da para sıkıntısı var hani
Biraz da yoksulluk ne de olsa
Biraz da karı dırıltısı
Hepsinden biraz biraz
On iki nüfuslar iki göz hanede
Kocakarı inmeli
Küçük kızı döverler evlâtlık durduğu evde
Büyük oğlanın parmaklarını makine kaptı
Ortanca kızı soysuzun biri gebeledi
Ananın çamaşırdan tırnakları dökülür
Küçük oğlanı sıtma tutar
Çocuk üstüne çocuk doğurur gelin
Şu işe bakın Daha geçende
Birini kör ettiler mahallede
Kaza olmasın kaza
Görünmez kaza
Ötekiler yalın ayak başıkabak
Toz toprak içinde Her neyse
Dursun Ağa
Elinde bir somun ekmek
İki sokum peynir
Köşe başından çıkagelir
Bakar ki ağaç
Fırsat bu fırsat
Ağanın peyniriyle işler tamam
Elpençe divan
Yerden kandilli selâm
Karşılar Dursuncuğu köşe başından
Ağanın peyniriyle işler tamam
Elpençe divan
Yerden kandilli selâm Karşılar
Dursuncuğu köşe başından
Oooo merhaba ağamız efendimiz beyimiz
Temel direğimiz temel çivimiz
Kirvemiz sağdıcımız eniştemiz
Ne zamandır yolunuzu kollarım
Kollarım şimendifer yollarım
Diz kapaklarım küp kapaklarım
Omuz başlarım samur saçlarım
Merhaba merhaba merhaba
Merhaba Dursun Ağa
Eğer seyransa teşrifinize sebep
İşte üç çifte kayık iskelede âmade
Binip çekiverelim Saadabad’e
Nerde dilerseniz orda taam edelim
İster yoğurtlu kebap
İster döner yiyelim.
Kaptığı gibi ağaç peyniri
Karganın ağzına sokar
Karga gak der
Peynir düşer
Tilki de kapar
Raviyanı ahbar, münakalanı asar rivayet ederler kim,
tilki peyniri olduğu gibi yutmamış. Ne hikmetse, cık
kadarını yine kargaya sunmuş.
Bye bye
(Karga ile Tilki’den)
1954’ten sonra Birinci Yeni’nin “şiirsellik ve açıklık” anlayışına tepki olarak başlayan kimi şiir denemelerine Oktay Rifat da “katılma” yoluna girer. Perçemli Sokak adlı kitap sanki bu amaçla yayımlanmıştır. Kitabın içindeki bir açıklamada: “Bir dilin kelimeleri birer işaret olarak gerçeği gözümüzün önüne getirmekle ödevlidir... Bir dili kullanmak, kelimelerin bizde uyandırdığı görüntülerin (image, hayal) yardımıyla bir şey anlatmak demektir. O şeye anlam diyoruz... Bir sözün gözümüzün önüne gelen görüntüsü, olabilecek bir şeyse anlamsız deriz. ‘Ahmet düştü’ sözünün bir anlamı vardır, çünkü Ahmet düşebilir. ‘Lâmbanın saçları ıslak’ sözünün bir anlamı yoktur, çünkü lâmbanın saçı olmaz. Bir kelime sanatı, bu yüzden bir görüntü sanatı olan şiirin sadece olabilecek görüntülere bağlanmasını istenemeyeceğinden anlamla da kalması istenemez.” diyen Oktay Rifat’ın, özgür biçimli, imgelerden ve bilinçaltından yararlandığı şiirleriyle birtakım şaşkınlık ve çağrışımlar yarattığı görülür
VI
Raf raf atlara karşı
Güneş kokulu kız
Aslanlara yedirir çocukluğunu
Gözünü örten kumların
Boyunu aşan sazların içinden
XIV
Dökülür asmaların kurnasından
Ot saçlı üzüm gibi
Yeşil papağanların kanı
Perçemli Sokak’taki şiirleri inceleyen Sabahattin Teoman, Oktay Rifat’ın bu yaptığının bir yenilik olmadığını ileri sürerek şunları yazıyor:[10]
“Eski yazarların da ‘bir maksadı daha kuvvetli anlatmak için’ teşbih, istiare, mecaz hünerlerini kullandıklarını, kendisinin örneğin mis kokulu güvercinler, çıkınlı bulutlar, insan gözlü kediler, yalınayak aylar, kuzular gibi bulutlar, kitap kitap şehirler, güvercin kanadı gibi dişler, lokma lokma ağaçlar, damları doğrayan makas, raflardaki atlar’ına karşılık onların da kederli mevsimleri, kelimesiz vedaları, hayali heyhatları, gayyai vücutları, karanlık beyazları, baştanbaşa bahar olan kafileleri, ahlarından yanan bulutları, hüngür hüngür gülmeleri vardır.
Bizden öncekilerin yaptıklarını unutur da her yaptığımıza bizimle başlamış gözü ile bakarsak bunun sonu neye varır?
Durum bu olunca, Bay Oktay Rifat, Orhan Veli ile beraber kaçtığı, onların edebiyatında gülünç olan ‘şairanelik’ o âlâyu vâlâ ile dönmüş demek olmuyor mu?
Suut Kemal Yetkin de bir yazısında:[11]
“Anlaşılan Bay Oktay Rifat, Breton’u ve emekli gerçeküstücüleri örnek almış, bir de bu yolda yazayım demiş.” eleştirisini getiriyor.
Oktay Rifat ise, bu eleştirilere özetle şu yanıtı veriyor:[12]
Bu şiirler bana zembille gökten indi demiyorum, bunların üstünde hiçbir etkisi olmadığını iddia edecek kadar da alık değilim…”
Aradan uzun bir süre geçmiştir. 1966’da Elleri Var Özgürlüğün yayımlanır & bakıma hak edilen özgürlüklerin elde edilmesi özlemini dile getiren bu yapıtta mitologya ve Homeros’tan esinlenilir, yeni bir “düzyazı-şiir” (mensur-şiir) biçiminde Agamemnon’larda, Yedi Dağın Ardındaki’nde, Yakarıcılar’da: güzellikler, acımasızlıklar, güçsüz kalmalar, savaşım ve eylem çağrıları, doğurganlık ve bereket özgürlüğü temaları işlenir. Özgür ya da 11, 12, 13’lü, uyaksız beşlik, altılık bölüklerden (kıtalardan) oluşan şiirler ise, çeşitli duygu, düşünce, görüntü ve imgeleri içerir.
1970 yılında TDK Şiir Armağanı alan Şiirler, 1969 yılında yayımlanmıştır. Rauf Mutluay, Cumhuriyet’in “Edebiyat Sohbetlerinde (25 Aralık 1973), Şiirler yeni Şiirler adlı kitaplarla ilgili olarak şunlara değiniyor: “Türk Dil. Kurumu şiir ödülü, nü kazanan ‘Şiirler’ eseri... Hepsi Yeni Dergi’de yayımlanmış o ürünler, dergide g kış sırasına göre dizilmişti kitapta. Biçim dikkatleri içinde bağlaşım (enjambement). Olanaklarının ustaca kullanımı, dil olgunluğu, doğa sevgisi, bir de orta yaşlar sınırında duyulan o anlatılmaz hüzün, zaman korkusu önde geliyordu. Son kitabım bana yeni bir sentez gibi görünüyor. Buna eski Yunan ve Lâtin şiirinin etkisini de ekleyebilirsiniz.” diyordu Oktay Rifat. Bana göre ise, ölüm korkusuyla geçmiş zamanlar özlemi, yaşama güzellikleriyle bugününü tatma deneyleri yan yanaydı.
Yeni Şiirlerin ilk bölümü (Sen Yalnızlığında) elli şiir, kısalı uzunlu çeşitlemelerle ‘Şiirler’ döneminin doğal bir uzantısı...
Kitabın ikinci bölümündeki şiirler (Dağın Orda, 36 şiir), yaratıcısının hep büyük harfle yazmaya dikkat ettiği ‘Zaman Şiirleri’ diye adlandırılabilir. Yokluk korkusu ağır basar...”
Oktay Rifat’ın Çobanıl Şiirler’i, doğa, kırsal yöre ve insan ilişkisiyle doğa karşısındaki duyguları dile getiren (pastoral) şiirlerdir. Mehmet H. Doğan bu şiirlerin yayımlanması üzerine şunları yazıyor:[13]
“Çobanıl Şiirler’in doğa şiirleri olduğu, doğa karşısında duygulanımların yoğunlaştığı söylendi bu şiirlerde. Bu sayıda, Oktay Rifat'ın, bütün şiirlerinde olduğu gibi ‘Çobanıl Şiirler’de de bulunan bir özelliği unutuluyor gibime geliyor. Oktay Rifat, doğayı hiçbir zaman insandan soyutlamaz. İnsan ve çevresi doğayla içiçedir Oktay Rifat’ta. Doğa içindeki insanın yaşamıyla davranışı, devinimiyle bir anlam kazanır. Çobanıl Şiirler’de de köy ve kasaba, insanıyla (bakkalı, kasabı, berberi, çamaşır yıkayanı, gurbete gideni, ırgatı... vb), türküleriyle, mezar taşlarıyla, hayvanlarıyla doğanın içinde, onunla birlikte yaşamdan ölüme, ölümden yaşama devamlı bir devin'im içinde veriliyor...
Bu nedenle ‘Çobanıl Şiirler’i, adına karşın, salt doğa, şiirleri sayamıyorum ben. Köy ve kasabanın doğasal, çevresel görünümüyle birlikte köy insanı da gerçekçi, toplumsal durumlarından soyutlanmadan verilir...”
Çoğu kitapları iki bölümden oluşan Oktay Rifat’ın Bir Cıgara İçimi adlı kitabındaki birinci bölümü, yalnızlık, yoksulluk, unutulmuşluk, mutsuzluk, özlem gibi konular; çokluk sigaradan alınan bir soluk kısalığındaki şiirler oluşturur. İkinci bölümü ise, imgeler ve görüntüler karşısındaki düşünceleri ve olayları dile getiren uzun dizeli düzyazı-şiirlerdir. Elifli’nin de birinci bölümü ölçülü uyaklı, kimisi sone biçiminde; ikinci bölümü ise yine uzun dizeli, kırsaldan ya da kıyı yörelerinden verilen görüntülü şiirlerden oluşmaktadır.
Ramis Dara, onun şiirlerini değerlendirirken bu iki kitabından şöyle söz ediyor:[14]
"Ben, Bir Cıgara İçimi’yle ardından yayımlanan —şimdilik— son kitap Elifli için, doğa içindeki bir yalnızın ya da yalnızlığın türlü durumları demeyi uygun buluyorum. Kendine mi bakıyor Oktay Rifat sürekli? Değil. Bunu demek istemiyorum. O, kendine eğildiği şiirlerde bile dıştadır, dıştan bakmaktadır. İçe (öznele) dışarıdan (nesnel) bakmak. Özellikle seçtiği özne ya da nesne de kendi değil zaten...”
Oktay Rifat, “Şiiri akışında keyfine bırakmak, bana en akılcı yol olarak görünüyor" diyor, Koca Bir Yaz adlı kitabının arka kapağında. Bu yapıtta, gerçekten şiir, artık kendi akışına bırakılmıştır: Bütünüyle biçimsel özgürlük... Temalardan içeriğe yansıyan çeşitlilik... Her yöreden, her telden, anlık, güncel ya da tarihsel... Açık, anlaşılır ya da yarı anlaşılır dizeler...
Enver Ercan’la[15] yaptığı söyleşide Koca Bir Yaz’ın Garip Dönemi şiirlerini andıran yanıyla ilgili bir sorusuna Oktay Rifat’ın yanıtı şöyle:
“Bu benzerlik, iki öğeden kaynaklanıyor. Birincisi bu şiirleri benim yazmış olmam. Ozan, tekniğini istediği kadar değiştirsin, yine de kendisi kalıyor. Eluard'ın ilginç bir denemesi var. Kalan müsveddelerden anladığımıza göre Eluard, başka bir adla, yazdıklarına hiç benzemeyen türden şiirler yazmak istemiş. Bakıyoruz değişik bir anlatım, ama yine de Eluard. Diyeceğim yeni şiirimin Garip Dönemi şiirlerine benzemesi doğal. Benzeyişin ikinci öğesi dilden kaynaklanıyor. Biliyorsunuz, Haşim’den bu yana sürüp gelen bir şiir dili anlayışı var: Bu anlayışa göre, şiir dili ne Türkçe, ne Fransızca, ne Arapçadır. Şiircedir. Anlatmak istemez, duyurur. Benim bu düşünceye katıldığım zamanlar oldu. Ama bu kitabımla, tümüyle olmasa da, buna karşı çıktığım doğrudur. Bu kitaptaki dilim Türkçedir ve İstanbul ağzıdır. Şiirce değil, halkın kendi diliyle sesleniyorum okura.
... Kitabın en önemli özelliği, kestirme söylemek. Söylenmek istenilene bu kısa yoldan, süssüz ve gösterişsiz bir biçemle ulaşmak sözü sakınarak kullanmak; bol keseden harcamamak da diyebiliriz buna. Bu haliyle Koca Bir Yaz eleştirel bir tutumla çıkıyor piyasaya. Şiir piyasasına bakarsanız iki tür şiir var: ya arabesk, ya bilmece. Bu kitap her iki tutuma da karşı. Her şey çok açık ve kısa. ”
Oktay Rifat’ın en çok etkinlik gösterdiği şiir türü yanında oyuna da önem verdiği görülür. Çoğu sahneye konulduğu halde basılmayan yapıtları dışında iki oyunu basılmıştır.
1948’de oynanan Kadınlar Arasında adlı yapıtında, mirasyedi bir paşa oğlunun yoksul bıraktığı ailesinin, sığındıkları eski bir evde yaşayışları ve gelen konukların ev sahibini kandırmaları sonucu oradan ayrılmak zorunda kalmaları öykülenir.
Yalnız 1949 yılında sahneye konulmuş olan Oyun İçinde Oyun'la ilgili olarak Oktay Rifat, konusunu ve tiplerini Karagöz ve Ortaoyunu’ndan aldığını ve bu oyunun “tiyatroyu halka indirmek için yapılmış bir gayret” olduğunu söyler.[16]
1960’ta sahneye konulan Bir Takım İnsanlaryorumlayan Niyazi Akı şunları belirtiyor:[17]
“Bu eserde görüşlerimiz, yalnız günlük yaşantının sert kabuğunda kalmaz; bu kabuk yer yer çatlar ve iskeleden geçenlerin hayati arını izleyeceğimiz, şehrin hayatına bakabileceğimiz aralıklar bırakır. Ayrı işleri, ayrı eğitim ve seviyeleri olan, hatta aynı zamanlara bağlı insanları görür, kendi kendileri üzerine ve hayata dair yargılarını öğreniriz..."
1962’de oynanan Atlar ve Filler içinse, Zihni Küçümen, Oktay Rifat’ın insanların iç evrenini eğitmek istediğini, ancak tiyatro bakımından aksamalarla dolu olduğunu ileri sürmektedir.[18]
Romanlarına gelince; Selim İleri’nin Bir Kadının Penceresinden ve Danaburnu adlı iki romanıyla ilgili tanıtması kısaca şöyle:[19]
“İlk romanında gündelik hayatımızın tekdüzeliği üzerinde özellikle duruyor, ülkenin büyük çalkantıları arasında bir ev kadınının o hiç değişmez görünen yaşamasının hangi derin, köklü sorunlara da yataklık ettiğini belgeliyordu.
Böylelikle bireysel dünyanın sorunları, toplumsal sorunlarla kaynaştırılır Bir Kadının Penceresinden’de...
Danaburnu da beş aşağı beş yukarı aynı sorunlara el atıyor. Fakat Oktay Rifat, bu yeni romanında, çok düzlemliliği bir ana olayın çevresinde, o olayla doğrudan doğruya değil, dolaylı bağları olan değişik katlardan kişilerin aktarılması tarzında sağlamayı deniyor, üslûp açısından değilse de, uygulayım açısından Amerikan romanının değerli örneklerini çağrıştıran bir tarz bu...”
Oktay Rifat’ın “Latin Ozanlarından Çeviriler” (1963), “Yunan Antologyası" (1964) adlı çevirileri de bulunmaktadır.
YAZINSAL DEĞERİ
Biçimsel özelliklerden tema ve içeriğe; açık, anlaşılır, halk tarzı ya da mitolojik benzerliklerden, atlamalı, çağrışımlı, imgeli, soyut söyleyişlere değin, sayısız çeşitlilik gösteren şiirlerinde Oktay Rifat, (oyunları ve romanları için de bu söz konusudur) sanki durmaksızın bir arayışın içinde, hep kendini yenilemeye çalışan ya da şiirin her tür ve biçimini denemeye uğraşan bir sanatçı görünümündedir. Ne var ki bu çeşitlilik genellikle gerçeklerden, gözlemlerden kaynaklanarak duygu, düşünce ve imgelere yönelen niteliktedir; düş gücünden, imgelemden değil. Onun, Dağlarca çeşitliliğinden ayrılan yanlarından biri de budur.
Bu görünüşüyle ve gerçekten verdiği uğraşla, Oktay Rifat'ın, yenileşen edebiyatımızdaki etkinliği yadsınamaz. Birinci Yeni, İkinci Yeni, Halkçı yöntem, Toplumcu, soyut-anlamsız şiir, batı etkisindeki şiir... Onun yapıtlarında örneklerini bulabilir.
Sanatçı yanı, bu etkinliği yanında ne oranda kalıcıdır? Bunu zaman, gelecek çağlar, kuşaklar değerlendirecektir.
ELEŞTİRİLER-YORÜMLAR
Oktay Rifat, şiirlerinin etkisi için karşıtlardan çok yardım bekliyor. Bu karşıtlar, paradoxe çeşidinden düşünce aykırılıkları değil de, sap derken saman demeye getiren, mantıksızlık kılığı altından da bizi sarıp dürten söz karşıtlıkları:
Şu zeytinyağlı dolma
Yemek değil rezalet
Rezalet rezalet
Hürriyet müsavat adalet
Bunların çoğunu deşince, altlarında, benzerinin ya da kaderi elinde kalan insanoğlunun —yerine göre— yoksulluğuna, zavallılığına, güçsüzlüğüne bir baş kaldırma bulmak mümkün. Böyle ateşle yazılanlar arasında, bana kalırsa, (“Çocuk”, “Ruhlar”, “Güzel” gibi) şiir çıkmayanlar var. Ama şu da söz götürmez ki O.V. Kanık’ın dil kıvraklığına bugün en yaklaşan O. Rifat’tır. Deyimleri, tekerlememsi sözleri, şiirimizde en güzel o kullanıyor. Bu dille, aklını değil de gönlünü dinleyerek yazdığı şiirler birinci sınıf şeyler...
Orhan BÜRİAN
Denemeler Eleştiriler, 1964
SOKAKTA
Metin Kutusu:
Kedigözü gibi incelmiş sokakta
Omuzumda kaygan urganı yağmurun,
Eski bir ölü çekiyorum yedekte.
Görüntümün ekseninde dönüyorum,
Bir kapı açıyorum kendime benzer.
Bir gözüm uyudu, bir gözüm ayakta.
Gece akrep gibi iniyor duvardan.
(Şiirler)
HÜRREM SULTANA GAZEL
Bu dünyayı seninle sevmişim, Hürrem!
Öldürür, diriltirsin, Mesih’im, Zührem!
Karun’ca mal yığsam ben neylerim sensiz,
Neylenir saltanat sensiz, gözüm, gözdem!
Allar kuşan, has bahçeden güller takın,
Bir düştür seyrettiğin aynadan madem!
Gel kavuş akşamla, desinler: “Ay doğmuş!’’
"Dağılmış, müjdeler olsun, zülüf, perçem!’’
Yüzgörümlük Eflâk ve Buğdan, Dilersen
Bu can var, esirgenmez, işte bir tanem!
(Yeni Şiirler)
BAKIRCI
Nerde bu bakıra dükkânı ve ne biçim
Bakraçlar ki onlar güğümler ki, bir damla
Güneş vursa bakırlarına, bir parıltı,
Bin kollu yangınla kızıl, sarıyor ufku,
Bir ırmak gürül gürül, aydınlık ve duru,
Akıyor üstümüzden sessizliğe doğru
Ve dalında yaprakla, ürkek, kıpırtılı,
Bir gün daha boynunu büküyor geceye!
(Yeni Dergi, Mayıs 1970)
[1] Yusufcuk d. Nisan 1979
[2] Baki Süha Ediboğlu, Bizim Kuşak, 1968
[3] Orhan Burian, Denemeler Eleştiriler, 1964.
[4] Milliyet Sanat Dergisi, 20 Nisan 1973.
[5] Yaprak d. 1 Şubat 1949.
[6]Yazko Edebiyat d. Temmuz 1981. Agd
[7] Yazko Edebiyat d. Şubat 1981.
[8] Cemal Süreya, Şapkam Dolu Çiçekle, 1976.
[9] Orhan Burian, Denemeler Eleştiriler, 1964.
[10] Varlık d. 15.03.1957
[11] Varlık d. 15.05.1957
[12] Varlık d. 15.06.1957
[13] Milliyet Sanat Dergisi, 4.03.1977
[14] Türk dili d. Mart 1982.
[15] Güneş g. 22 Kasım 1987
[16]Varlık d. 1 Kasım 1949.
[17]Niyazı Akı, Çağdaş Türk Tiyatrosuna Toplu Bakış, 1968
[18]. Varlık d. 1 Kasım 1949.
[19]Milliyet Sanat Dergisi, 15 Mayıs 1981
İNKILAP YAYINLARI, TÜRK EDEBİYAT TARİHİ
İLGİLİ İÇERİK