Gök - Türk Yazılarıyla Yazılı Bengü Taşlar
Türk edebiyâtının ilkyazılı örnekleri, Gök-Türkler tarafından taşlar üzerine yazılarak bırakılmış eserlerdir.
Bu dikili taşlara Gök-Türkler bengü taş diyorlardı. Bengü taş, ebedî taş, âbide demektir. Bu âbideler, bu gün, Orhun Abideleri diye anılmaktadır. Bunun sebebi, bengü taş’ların şimal doğu Moğolistan’da Koşu Çaydam gölü civârında, Orhun (Orkun) adlı ırmağın eski yatağı yakınma dikilmiş olmasıdır.
Gerek bu bölgede gerek Yenisey çevresinde irili ufaklı, daha bir çok taşlar varsa da, bu taşlar içinde yüksek bir dil, tarih ve edebiyat değeri taşıyanlar, bugün Gök-Türk Kitabeleri veya Orhun Âbideleri denilen üç büyük kitâbedir.
Bu kitâbelerde Çinliler’e karşı istiklâl savaşı yapmak ve Türk bütünlüğünü yeniden kurmak için, içte, dışta savaşan Gök-Türklerin hikâyesi yazılıdır.
Taşların ilki Göktürk’lerin dört hâkanına vezirlik yapan Bilge Tonyukuk tarafından yazdırılmıştır. Kitâbe bu vezirin ölümünden önce, M. S. 720 de bizzat Tonyukuk tarafından diktirilmiştir. Kitâbedeki hâtıraların yazan da vezirin kendisidir. Tonyukuk, taşın üzerine, devrinin tarihini, kendi hâtıraları şeklinde, oldukça düzgün bir halk diliyle ve yurdunu çok sevmiş, onun için çok çalışmış, başarılı bir devlet adamı Rötüşüyle yazmıştır. Diğer iki kitâbe, birinciden daha güzel bir dille, daha zengin bilgi ile yazılmıştır. Bunların da yazarı Yollug Tigin isimli, büyük Türk edibidir. Onun yazdığı taşlar, Çinliler’e karşı açtığı istiklal savaşıyla Gök - Türk devletini yeniden kuran Kutluk Han’ın çocukları, Kül Tigin ile Bilge Kağan adına dikilmiştir. Kül Tigin âbidesinin dikilişi, M. S. 732 de, Bilge Kağan âbidesinin dikilişi de M. S. 735 dedir. Âbideler, sâhiplerinin ölümlerinden birer sene sonra dikilmiştir.
R.TÜRK ED.TARİHİ, N.S.BANARLI