Yenisey Yazısı
Bize taşlar üzerine kazılmış bir Türk yazısıyla mezar kitâbeleri bırakan bir kısım Türkler, M. S. IV. - VI. asırlarda Yenisey çevresinde yaşayanlardır. VIII. asırdaki Gök - Türk yazılarının gerek harf şekilleri gerek cümle mîmârîsi bakımından henüz kıvamını bulamamış, ibtidâî halleriyle kazılmış bu yazılar, kuvvetli bir ihtimâle göre, Kırgız Türkleri’nin yâdigârıdır.
Bu kitâbelerdeki yazı şekil ve tertibinin Gök - Türk yazılarından hayli geri oluşu Yenisey taşlarının Orhun âbidelerinden önce, belki üç asır önce yazılmış ve dikilmiş olduğunu düşündürmüştür. Bu hususta 1952’de bir eser Rus bilgini Prof. S. E. Malov, Yenisey taşlarının M. V. asırda yazıldığı görüşündedir. Bu görüş doğru ise Gök - Türk yazısının tarihi V. asırdan da eskidir. Çünkü Yenisey Kitâbeleri’nde bütün ibtidâiliğine rağmen, Türkçeyle anlaşmış bir şekil ve yapı vardır. Yazıların, hattâ bu kıvâma ulaşmak için, Türkler arasında uzun müddet işlenmiş ve ancak bu suretle böyle bir dil ve yazı anlaşmasına varmış olması gerekir.
Yenisey çevresinde bulunan metinlerin sayısı 51’e varmıştır. Bunların son bulunanları arasında bize eski Türk âdet ve geleneklerinden çizgiler verenler vardır. Taşlardan birinde, kitâbe sâhibı ağzından: “Küçüklük adım Çubuşı inal, yiğitlik adım, Kümül Öge’dir. 5 yaşımda babasız, 19 yaşımda öksüz kaldım. Katlanıp, çalışıp 30 yaşımda öge oldum. Sonra devlet adamı olup İl Tutuk pâyesini aldım. 60 yaşımda öldüm.” deniliyor.
Gerek Çin gerek Arap kaynakları, daha M. Ö. III. asırdan beri, Yenisey çevresinde Kırgız Türkleri’nin bulunduğunu belirten bilgiler vermişlerdir. Bu bilgilere dayanan araştırıcılar, Yenisey Kitabelerinin Kırgızlar tarafından yazılıp dikildiğini düşünmüşlerdir. Bununla beraber, ilmi ihtiyatı elden bırakmayanlar, bu hususta kesin hüküm veremiyorlar. Bu taşların VIII. asırdan önceki Türk kavimleri arasında gelişen, ortak bir yazı ile yazılmış olması ihtimâli de kuvvetlidir.
Herhalde Yenisey Kitabeleri, bize eski Türklerin, Gök-Türk’lerden önce millî veya millileşmiş bir yazı kullandıklarını; Türklerin balbal dikme âdetlerinin yaygınlığını ve böyle taşlara neler yazdıklarını haber veren, kesin ve kıymetli vesikalardır.
Fakat Türk dili edebiyatının ilk güzel ve değerli verimleri, Gök-Türk’ler devrinde yazılan ve dikilen bengi taş’lardı.
RESİMLİ TÜRK ED.TARİHİ, N.S.BANARLI, C.1