EDEBİYAT TARİHLERİ ve TARİHÇİLERİ
Şuarâ tezkireleri ve benzeri (vefiyât kitapları, Şekayık ve ekleri evliya menkıbeleri, Keşfüz-zünûn ve ekleri) gibi eski edebiyatımızda edebiyat, tarihi, monografya, biyografya ihtiyacını karşılayan eserlerden sonra, Tanzimat ve onu takip eden devirlerde, bugünkü anlamına yakın edebiyat tarihleri yazılmaya başlanmıştır.
İlk edebiyat tarihi denemesi, Tanzimat’ın ünlü şairlerinden Ziya Paşa’nın 1874 te manzum mile yazdığı Mukaddime-i Harabat, (Harâbât önsözü)ıdır. Ziya Paşa, Osmanlı, Çağatay, Fars ve Arap şairlerden seçmeler yaparak üç ciltlik Harâbât güldestesini (Antdloji) düzenlemiş, baş tarafına da. edebiyat tarihi niteliğinde, uzun manzum Mukaddimesini koymuştur. Bu önsözde:
“Ettim şuara-yı Rûmi tahkik
Asaru zamanlarıyle tatbik”
diyen Ziya Paşa, Osmanlı şairlerine (ve şiire) toplu bir göz atıyor, bunları zaman bakımından sıraya koyuyor ve haklarında bilgiler, hükümler veriyordu.
Ziya Paşa’dan önce, 11 ciltlik Devlet-i Osmaniye Tarihi (Atâ Bey tarafından Türkçeye çevrilmiştir.) Yazarı Baron V.P. Hammer (1774-1856) Türk edebiyatı ve şairleri hakkında (ilk yabancı olarak) bazı hükümler vermiş, inceleme, sıralama ve tertipler yapmıştır.
Türkçede “Edebiyat tarihi” adını taşıyan ilk eser Abdulhalim Memduh’un 1888 de yayımlanan Tarih-i Edebiyyât-ı Osmaniyye’sidir.
Yabancı müsteşrikler (Doğu ilim, tarih ve sanatıyla uğraşanlar) arasında en değerli Türk edebiyatı tarihi İngiliz E. J. W. Gibb tarafından yazılmıştır. History of Ottoman poetry adında bu altı ciltlik eser Tarih-i Eş'ar-ı Osmaniye (Osmanlı Şiirleri Tarihi) ismiyle çevrilmiştir.
1920’lerden itibaren Türk edebiyatı tarihi alanında bugüne kadarki en değerli araştırmaları yapmış olan bilgin Fuat Köprülü, aşağıda, ayrı bir bölümde incelenecektir. Fuad Köprülü’den sonra edebiyat tarihi incelemeleriyle tanınmış Başlıca yazarlar şunlardır:
İsmail Habip Sevük : (1892-1954) Seyahat yazıları ve makaleleriyle de tanınan Sevük’ün edebiyat tarihiyle ilgili eserleri: Edebî Yeniliğimiz (2 cilt 1931-32) Tanzimat’tan Beri Edebiyat Tarihi ve Edebiyat Antolojisi (1940) Avrupa Edebiyatı ve Biz (2 cilt, 1940-41), Edebiyat Bilgileri vb.
Agâh Sırrı Levend : (1891) İlgili Eserleri: Edebiyat Tarihi Dersleri (3 cilt I – Tanzimat’a Kadar 1932, II - Tanzimat Edebiyatı 1934, III - Servetifünun Edebiyatı 1938) Divan Edebiyatı (1941) Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri (1960) Nabi’nin Surnamesi (1944) Gazavatnâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnâmesi (1956) Türk Edebiyatında Şehregiz’ler ve Şehringiz’lerde İstanbul (1958) Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnun Hikâyesi (1959) Ümmet Çağı Türk Edebiyatı (1962) Hüseyin Rahmi (1964) Ahmet Rasim (1965) Ali Şîr Nevai (2 cilt, 1966) vb.
Mustafa Nihat Özön: (1893) ilgili eserleri: Türkçede Roman (1936) Namık Kemal ve İbret Gazetesi (1938) Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi (1941). Edebiyat ve Tenkit Sözlüğü (1954) Türk Tiyatro Ansiklopedisi (Baha Dürder’le birlikte) ve monografiler.
Ali Nihat Tarlan (1898) Daha çok metin incelemelerini ve sanatçıların psikolojik yapılarını gösterecek dil - üslûp çalışmalarını ön safta tutan Prof. Tarlan’ın Edebiyat tarihi çalışmaları şahıslardan ziyade eserlere dayanır. İlgili eserleri: Edebî Sanatlara Dair (1931) Şeyhî Divanına Tetkik (2 cilt, 1934 - 1936) Divan Edebiyatında Tevhidler (1936) Divan Edebiyatında Muamma (1936) Metinler Şerhine Dair (1937) Metin Tamiri (1937) Havali Beg Dîvanı (1945) Divan Şiiri (4 fasikül) Necati Beg Divanı (1963 ı Ahmet Paşa Divanı (1966) Zati Divanı (1968).
Reşit Rahmeti Arat (1900-1964) Daha çok Uygur devri Türk edebiyatı, Karahanlılar devri ve Anadolu dışındaki öbür Türk edebiyatları ile Türk dilinin şiveleri, tarihî - coğrafî gelişme ve değişmeleri üzerinde dünyaca benimsenmiş bir âlim olan Rahmeti Arat’ın birçok ilmi makalesinden başka kitap halinde çıkmış eserleri şunlardır: Uygur Devri Türkçesi (1934) Oğuz Kağan Destanı (1936) Altım Yaruk (Uygur Devrine Ait Dil Örnekleri (1936) Vakayı (Babur’un Hatıratı, cilt I, 1943 - cilt II, 1946) Kutadgu Bilig (I. metin, 1948) Kutadgu Bilig (tercüme, 1959) Atebetû’l - Hakayık (1951, metin ve tercüme) Türk İlmi Transkripsiyon Kılavuzu (1946) Eski Türk Şiiri (1965) Türk Şiveleri (Basılmaktadır).
Abdübaki Gölpınarlı (1900) Daha çok tasavvuf üzerine ve tekke edebiyatı alanında çalışmaları, kitap yayınları, incelemeleri bulunan Gölpınarlı’nın başlıca eserleri: Melâmilik ve Melâmiler (1931) Yunus Emre Divanı (1913, 1965) Fuzulî Dîvanı (1948) Nedim Dîvanı (1951) Mevlâna Celâledıiin (1951) Mevlâna’dan Sonra Mevlevilik (1953) Kaygusuz Abdal - Hayati - Kul Himmet (1953) Nasreddin Hoca (1961) Yunus Emre ve Tasavvuf (1961) Alevî - Bektaşi Nefesleri (1963) Sımavna Kadısı oğlu Şeyh Bedreddin (1966) Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar (1969) vb.
Ahmet Hamdi Tanpınar (1901 -1962) Ünlü şair, hikâye, roman ve denemeler yazıcısı A. H. Tanpınar XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi (1949, 1956, 1966) eseriyle bu türde de güçlü bir eser vermiştir. Edebî devirlere, şahıslara ve eserlere daha çok estetik ve tahlilci bir açıdan bakan Tanpınar’ın, Namık Kemal, Tevfik Fikret, Yahya Kemal üzerine monografileri de vardır. Ölümünden sonra derlenmiş olan Edebiyat Üzerine Makaleler (1969) kitabı ise deneme, tenkit ve edebiyat tarihi yazıları olarak XLX. Asır Türk Edebiyat Tarihi’nin devamı sayılabilir.
Sadettin Nüzhet Ergun (1901 - 1946) Gayretli bir araştırıcı olarak bazı bilinmeyen şairleri de gün ışığına çıkarmış olan Ergun’un büyük eseri Türk Şairleri Ansiklopedisi (1936) yarım kalmıştır (3 cilt). Öbür eserleri: Karacaoğlan (1933) Namık Kemal (1933) Cenap Şahabettin (1934) Âşık Ömer (1935) Türk Edebiyatı Tarihi ve Numuneleri(Tanzimat’a kadar 1931) Baki Divanı (1039) Halk Edebiyatı Antolojisi (1938) vb.
Vasfi Mahir Kocatürk (1907-1961) Şiirleri, tercüme yazılan, monografileri, antolojileri ve ders kitaplarıyla de tanınmış olan Kocatürk’ün ilgili eseri, ölümünden sonra çıkarılan Türk Edebiyatı Tarihi’dir (1964).
Nihat Sami Banarlı (1907 - 1974) Edebiyat, tarih, sanat ve dil üzerindeki değerli yazıları özlü araştırmaları, bilhassa Yahya Kemal’i bütün cepheleriyle ortaya koyan kitap, sohbet ve makaleleriyle de tanınan N. S. Banarlı’nın ilgili eserleri: Resimli Türk Edebiyatı Tarihi (1948, 1971) Yahya Kemal Enstitüsü Mecmuası (1959) Yahya Kemal Yaşarken (1959) Yahya Kemal’in Hâtıraları (1960) vb. dır.
Türk Edebiyatı Tarihi, Ahmet Kabaklı