ORTA TÜRKÇE

 ORTA TÜRKÇE

Dilin dış tarihi bakımından bu devreyi İslamlığın kabulü ile girdiğimiz ve artık sürek­li kalacağımız bir medeniyetin ilk eserleriyle başlatıyoruz ki, başlangıçta bu eserlerin di­li geniş ölçüde eski Türkçe özelliklerini korur. Bu, aynı zamanda, eskiden nisbeten toplu bir hâlde bulunan ve bir yazı dili geleneğini sürdüren Türk boylarını birbirlerinden ayrı­larak, uzak bölgelerde kendi şivelerini yazı dili olarak oluşturmağa başladıkları bir çağ­dır. Ana yurttan kalan halis Türkçe ile Oğuz ve Kıpçak lehçeleri yazı dili olarak bu devir­de ayrılmış ve kendi eserlerini vermeğe başlamıştır. Dilin içyapısı bakımından ise, bazı büyük fonetik (ses) ve morfolojik (şekil) değişmeler de bu çağda görülmektedir. Kelime hazinesi bakımından Türkçenin bugünkü meselesinin başlangıcı bu devre kadar inmekte veya bu zamanda başlamaktadır. Bu çağ X-XV. yüzyıllar arasını kapsar.

Karahanlıca:

Diğer bir adı da Hakaniye olan bu şive, XI-XII. Yüzyıllarda Doğu ve Batı Türkistan'da kullanılmış ilk İslami-Türk Orta Asya edebî dili olarak anılır. Bu konuda araştırma ya­panlar, Karahanlı Türkçesini genellikle eski Uygur Türkçesinin İslami bir şekil altındaki devamı olarak kabul ederler. Gerçi, Karahanlı Türkçesi, hakikaten Uygur Türkçesinin bir devamıdır. Ancak, bir yandan Karahanlı devletiyle Uygur devletini oluşturan Türk etnik yapısındaki bazı ayrılıklar, bir yandan da Karahanlı Türkçesinin İslam medeniyeti alanın temsil eden bir yazı dili olması bakımından ister istemez Karahanlı Türkçesi ile Uygurca arasında küçük bazı ayrılıklar da ortaya çıkmaktadır. Karahanlılar içerisinde Türk veya Türk olmayan, Müslüman veya Müslüman olmayan birçok unsur yaşamıştır. Bunlar ara­sında kaynaklara geçmiş olan en önemlileri, "Korluklar, Yağmurlar, Tohsılar, Çiğitler, Argular, Türkeşler, Yabakullar ve Basmıllar"dır. Fakat devletin yapısını oluşturan hâkim zümre, Kartuklar ve Uygarlardır. Bütün bunlar hakkında, Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lü­gati't-Türk' ünde oldukça geniş bilgi vermektedir.

Karahanlı ve Harezm Türkçeleri: X. Yüzyıldan bu yana Türkler arasında İslamlığın yoğun bir şekilde yayılmış olması, Türk devletlerini yavaş yavaş eski kültür alanlarından ayırıp yeni bir kültür alanına sokmuştur. Bu durumun tabii bir sonucu olarak da XI. Yüz­yıldan başlamak üzere, Türk dilinin Eski Türkçe dediğimiz İslamlıktan önceki dönemi ka­panarak, İslam kültürünün tesiri altında gelişmiş yeni dönemi açılmıştır. X. Yüzyılından bu yana İslam kültürü alanına girmiş olan Türk devletleri içinde ilk sırayı 840-1212 yıl­ları arasında Doğu Türkistan'da Kaşgar ve Balasagun merkez olmak üzere kurulan ve sonradan batıda Manveraünnehir bölgesinde kadar yayılarak Semerkand'ı ikinci bir merkez yapan Karahanlı Türkleri alırlar. Bu devletin sınırları içinde kullanılmakta olan Türk yazı dili, Hakaniye veya Karahanlı Türkçesi diye adlandırılmaktadır. Karahanlı Türkçesini, XIII-XV. yüzyıllar arasında Maveraünnehir ve Harezm bölgelerinde gelişen Harezm Türkçesi izlemiştir. Edebi gelenek dolayısıyla Hazar Denizi'nin ve Aral Gölü'nün kuzey kesimindeki Altınordu bölgesi de Harezm Türkçesine bağlı bir yazı dili geliştirmiş­tir. Ayrıca XII ve XIV. Yüzyıllardan başlayarak, Orta Asya'daki yazı dilinin İran, Irak, Su­riye ve Mısır bölgesine kadar yayılıp bu bölgelerde Karahanlı-Oğuz-Kıpkaç karışımı, bir yazı dili haline bir süre devam ettiği görülmektedir.

Birbirinden lehçe ayrılıkları ile ayrılmış olan bu dönem Türkçesinde, din ve İslam kül­türü tesiri ile Arapçanın, aynı kültür ve edebi bağlantılar dolayısıyla da yavaş yavaş Farsçanın tesirleri görülmeğe başlamıştır. Bu döneme giren XI-XV. yüzyıllar arası eser­lerde, hece vezni yanında aruz vezinin, Uygur, Mani yazılar yanında Arap yazısının kul­lanılması; eser adlarında görüldüğü üzere eserlere Arapça, Farsça birtakım adların ve­rilmiş olması, Arap ve Uygur harfleri ile yazılmış Türkçe hukuk vesikaları arasında Arap­ça vesikaların da yer almış olması, bu döneme İslam kültürünün getirdiği yabancı tesir­ler olarak açıklanabilir.

Karahanlı yazı dili geleneğine Oğuz ve Kıpkaç lehçelerininde tesiri ile kurulmuş olan Harezm Türkçesinde durum biraz daha değişiktir. Gerçi Harezm yazı dilinin tam olarak kuruluşundan sonra yazılmış olan bazı eserlerde, Türkçenin kendine özgü incelikleri ve gramer yapısının özellikleri bozulmadan devam etmiştir. Ancak, bu bölgenin Moğol akını­na uğramış olması, bir yandan dile Moğolca kelimelerin karışmasına yol açmış, bir yan­dan da İslam kültürüyle olan yakın ilişkiler dolayısıyla eldeki Arapça ve Farsça kelimele­rin sayısı nisbeten artmıştır. Yalnız, Moğolca unsurlar, dilde fazla yadırganır bir durum or­taya çıkarmamıştır. Buna karşılık, Moğol akanını doğurduğu sosyal değişmeler dışında, İslam kültürü ile olan sıkı bağlılık kendini gittikçe daha güçlü bir biçimde duyurmağa baş­lamış, birtakım sosyal zaruretler kendi dillerinin zararına olacak bir tesir yolu açmıştır. Bu tesir, Harezm Türkçesini izleyen ve XV. yüzyıl ortalarında Timuriler devrinde Maveraün­nehir bölgesinde kuruluşun tamamlamış bulunan Çağatay yazı diline daha güçlü olarak ortaya çıkmış ve şuurlu tepkisini de Mir Ali Şir Nevai'nin kaleminde bulmuştur.

Orta Asya Türk yazı dilinin XI-XV. yüzyıllar arasında uzanan ve ilim dilinde Orta Türkçe diye adlandırılan döneminde, Moğolcanın, Arapça ve Farsçanın dilde adım adım yoğunlaşmaya başlayan tesirlerine rağmen, milli kültüre ve Türk diline olan bağlılık, ge­nellikle gücünden bir şey kaybetmiş sayılmaz, bu durumu Türkçe olarak yazılmış eserle­rin incelenmesi ortaya koyduğu gibi, doğrudan doğruya dile ait bir takım eserlerin yazıl­mış olması da ortaya koymaktadır. O devirde yazılmış olan sözlükler ile Kıpkaç ve Türk­men lehçelerini gramerlerini işleyen eserler, Türkçeye karşı duyulan şuurlu ilgi ve ihtiya­cın belirtileridir.

(Tuncer GÜLENSOY, Türkçe El Kitabı, Akçağ Yay. Ankara 2000.)