ALİ NİHAT TARLAN HAYATI ve ESERLERİ

ALİ NİHAT TARLAN KİMDİR?

(1898-1978) Divan edebiyatı araştırmacısı, şair ve yazar.

Dağıstanlı bir ailenin çocuğu olarak İs­tanbul Vezneciler'de doğdu. Dağıstan'ın zenginlerinden olan dedesi Pullu Hacı Ali Efendi Erzurum'a göç etmiş, babası Meh­med Nazif Bey orada doğmuştur. Annesi Ümmühan Hanım'dır. İlk tahsiline babası­nın Üçüncü Ordu muhasebecisi sıfatıyla gö­rev yaptığı Manastır'da başladı ve Manas­tır Askerî Rüşdiyesi'ne devam etti. 1908'de babasının Selânik'e tayini çıkınca bu­radaki Fransız Mektebi'ne girdi, ayrıca Bu­hur Efendi adlı birinden Fransızca öğrendi. Babasının 1910 yılında emekli olması üze­rine ailesi İstanbul'a yerleşti. Ali Nihad, Koska'daki Burhân-ı Terakki Rüşdiyesi'ne kaydoldu. Daha sonra Vefa Sultânîsi'ni, ay­nı zamanda İstanbul Dârülfünunu'na bağlı olarak kurulan lisan şubesinin Farsça ve Fransızca bölümlerini bitirdi (1917)1920'-de Darülfünun Edebiyat Fakültesi'nden me­zun oldu. İslâm Edebiyatında Leylâ ve Mecnun Mesnevisi başlıklı doktora te­ziyle Edebiyat Fakültesi'nden doktora pa­yesi alan ilk bilim adamı oldu (1922). Darül­fünun öğrenciliğinde ve doktora çalışma­ları sırasında üç yıl Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi'nde Farsça dersleri verdi. Mezu­niyetinden sonra Beşiktaş Sultânîsi'nde Fransızca muallimliğiyle başlayan öğret­menlik hayatı çeşitli okullar ve askerî lise­lerle Hintliyan (Nor Tbroz), Eseyan, Bezezyan azınlık okullarında devam etti. Kaba­taş Erkek Lisesi'nde edebiyat öğretmeni iken gerçekleştirilen üniversite reformu­nun (1933) ardından İstanbul Üniversite­si Edebiyat Fakültesi'nin Türk Dili ve Ede­biyatı Bölümü'nde metinler şerhi doçent­liğine tayin edildi. Doçentlik tezi Şeyhi Di­vanım Tetkik adlı eseridir. 1941 yılında profesörlüğe yükseldi, 1953'te Eski Türk Edebiyatı Kürsüsü başkanlığına getirildi. Bu arada Yüksek İslâm Enstitüsü'nde Fars­ça derslerine de girdi. Çalışkan bir araş­tırmacı ve otoriter bir hoca olarak önem­li eserler verdiği, değerli öğrenciler yetiş­tirdiği bu yıllarda birçok kitap ve makale yayımladı; katıldığı edebiyat toplantıları ve konferansları ile klasik Türk edebiyatı­nın modern bilim ışığındaki metin şerhi­ne dair önemli hizmetler gördü. 1972 yı­lında emekli olduktan sonra da çalışmala­rını sürdürdü, yeni makale ve kitaplarıyla bilim hayatına katkıda bulundu. Vefatında İçerenköy Mezarlığı'na defnedildi. Halûk İpekten, Mehmet Ali Tanyeri, Gönül Tekin, Harun Tolasa, Günay Kut, Mehmed Çavuşoğlu gibi eski Türk edebiyatı sahasında­ki eserleriyle tanınmış isimler onun yetiş­tirdiği ilim adamlarındandır.

Ali Nihad Tarlan genç yaşta Lamartine ve Alfred de Musset'den çeviriler yapmış, Abdülhak Hâmid'in etkisinde kalan man­zum piyesler (Türkün Yemini, Meryem ya­hut Efsâne-i Sevda) yazmıştır. Küçük yaş­larda başladığı şiir denemeleri edebiyatın değişim ve dönüşüm sürecine paralel ola­rak Servet-i Fünûn üslûbunda soneler, di­van tarzında Türkçe ve Farsça gazeller, âşık ve tekke edebiyatı vadisinde koşma ve ne­fesler. Millî Edebiyat cereyanının etkisin­de manzumeler, serbest vezinde şiirlerle devam etmiştir. Hayatı boyunca şiirden ayrı kalmayan Tarlan'ın bu yönü yeterince araştırılmamıştır. Daha gençlik yıllarından itibaren şiirleri ve yazıları Şebab, Servet-i Fünûn, Edebiyat, Gündüz, Gençlik, Fi­kir ve Sanatta Hareket, Her Ay, Hilâl, İslâm Düşüncesi, Sebîlürreşad, Türk Dili, Türk Yurdu, Büyük Doğu, Mevlânâ, İslam Medeniyeti, Söz, Ülkü, Bu­gün, Yeni Asya, Yeni İstanbul, Zafer gibi dergi ve gazetelerde yer almıştır. Di­van edebiyatı sahasındaki vukufunu gös­teren yazı ve kitapları arasında tasavvufla ilgili eserleri de vardır. Divan şiiriyle ilgili Çeşitli şâhıslar, meseleler ve metinler üze­rine pek çok inceleme ve monografisi ya­nında metin şerhi üzerine yaptığı ilmî ça­lışmalarla dikkati çekmiş, bilhassa eski şerh anlayışının yerine şairin psikolojisi, hayatı ve çevresini ön plana alan yeni bir metot uygulamıştır. İyi Farsça bilen Tarlan, İran şairleri ve Türk divan şairleri arasın­daki münasebetleri ilk defa mukayeseli şe­kilde ortaya koymuştur. Sebk-i Hindî üze­rine yaptığı çalışmalar ayrıca zikredilmeye değerdir. Türkiye'de tenkitli divan neşret­me usulünü ilk deneyen ve yaygın hale getiren de yine odur. Hayalî Bey, Necâtî Bey, Bursalı Ahmed Paşa ve Zatî divanla­rı bu yolda yaptığı önemli çalışmalardan­dır. Emekli olduktan sonra Türk şairleri­nin Farsça şiirlerini tercüme yoluyla neş­retme gayreti ön plana çıkmıştır. Ali Şîr Nevâî, Yavuz Sultan Selim, Nef î, Nâbî ve Nedîm'in eserleriyle Molla Câmî'nin Yû­suf u Züleyhâ mesnevisi bu gayretin ürün­leridir. Cumhuriyet döneminde İslâm ve Doğu edebiyatlarıyla ilgilenen az sayıdaki araştırmacıdan biri olan Tarlan, Muhammed İkbal'in bazı kitaplarını Türkçeye çe­virmiştir. Farsça çalışmaları sebebiyle 1947 de İran Eğitim Bakanlığı'nın takdirname­si, 1957'de Pakistan hükümeti Sitâre-i İm­tiyaz nişanı, 1973'te İran Devleti Nişân-ı Âlî-i Hümâyun'u ve Tahran Üniversitesi'nin Menşûr-i Sîpâs nişanı ile ödüllendiril­miştir. Kültür Bakanlığı tarafından satın alınan kitaplığı Süleymaniye Kütüphanesi'nde Ali Nihad Tarlan bölümünde oku­yucuların istifadesine sunulmuştur.

Eserleri.

Ali Nihad Tarlan'ın şiirleri ve nesirleri

Güneş Yaprak (İstanbul 1953) ve Kuğular (İstanbul 1970) adıyla yayım­lanmıştır. İnceleme-Araştırma.

1. Edebî Sanatlara Dair (İstanbul 1930). Ders ki­tabı mahiyetinde olup eserde edebî sanat­lar farklı bir tasnifle ele alınmıştır.

2. Şey­hî Divanını Tedkik (l-II, İstanbul 1934-1936, 1964). Bir divan tahlili olması bakı­mından örnek niteliğinde ilk bilimsel eseri­dir.

3. Divan Edebiyatında Tevhidler (İstanbul 1936). Bazı şairlerin tevhidleri üzerine yapılmış tasavvufi ve dinî şerhleri kapsar.

4. Divan Edebiyatında Muam­ma (İstanbul 1936).

5. Metin Tamiri (İs­tanbul 1937). Divan edebiyatının kendine has hayal dünyası ve ortak malzemesini metinler üzerinde uygulayarak rastlana­bilecek eksiklik ve yanlışlıkları tamamla­ma ve düzeltme yöntemlerini ele alan kü­çük bir kitaptır.

6. Metinler Şerhine Da­ir (İstanbul 1937). Edebî tenkit ve divan şiirinin mahiyetine dair bir risaledir.

7. Sa­nat Bakımından Edebiyatımızın Dahi­lî Tekâmülü (Ankara 1939).

8. İran Ede­biyatı (İstanbul 1944).

9. Şiir Mecmua­larında XVI. ve XVII. Asır Divan Şiiri (İstanbul 1948-1949). On beş şairin kısa biyografisiyle şiirlerinden seçmeleri içerir.

10. Mehmed Akif (İstanbul 1957, 1961). Nureddin Topçu ile birlikte yazılan küçük bir kitapken daha sonra genişletilerek Mehmed Akif ve Safahat adıyla yayım­lanmıştır (İstanbul 1971).

11. Edebiyat Meseleleri. Daha önce neşredilmiş üç kü­çük kitapla bazı makalelerden ibarettir (İs­tanbul 1981).

12. Fuzûlî Divanı Şerhi. Ali Nihad Tarlan'ın en önemli çalışmaların­dan biri olan eserde Fuzûlî divanındaki ga­zeller açıklanmaktadır (I—III, Ankara 1985).

Tenkitli Divan Neşirleri: Hayalî Bey Dîvâ­ni (İstanbul 1945); Fuzuli Divanı: Gazel, Musammat, Mukatta ve Rubai Kısmı (İstanbul 1950); Necati Beg Divanı (İs­tanbul 1963); Ahmed Paşa Divanı (An­kara 1966); Zati Divanı (I-II, Gazeller Kıs­mı, İstanbul 1968-1970; Tarlan'ın vefatıyla gazellerin geri kalan kısmı Mehmed Çavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri tarafından ha­zırlanıp neşredilmiştir, İstanbul 1987). Ya­yımlanmış Konferansları: Şeyh Galip, Ha­yatı ve Şiirleri (Ankara 1939), Çağdaş İran Şiiri (Ankara 1938), Sanat ve Ede­biyat Musahabesi (Adana 1939), Meh­met Âkil (İstanbul 1939), Tanzimat Ede­biyatında Hakiki Müceddit (Ankara 1940), Ali Şir Nevâî (İstanbul 1942), Di­van Edebiyatında Sanat Telakkisi (İs­tanbul 1946), Abdülhak Hamid (İstanbul 1947), Mevlâna Celâleddin Rûmî (İs­tanbul 1948). Farsçadan Çevirileri: Zer­düşt'ün Gataları (İstanbul 1935); Leyla ile Mecnun (Nizâmî-i Gencevî'den, İstan­bul 1943); Nizâmî-i Gencevî Divanı (İs­tanbul 1944); Nef'i'nin Farsça Divanı Tercümesi (İstanbul 1944); Yavuz Sul­tan Selim Divanı (İstanbul 1946); Hüsrev ü Şirin (Nizâmî-i Gencevî'den özet, İstanbul 1949); Fuzûli'nin Farsça Diva­nı Tercümesi (Ankara 1950); Şarktan Ha­ber (Muhammed İkbal'den, Ankara 1956); Esrar ve Rumuz (Muhammed İkbal'den, İstanbul 1958, 1964); Rumuz-ı Bîhodî (Mu­hammed İkbal'den, İstanbul 1958); Es­rar-; Hodî (Muhammed İkbal'den, İstan­bul 1958); Yeni Gülşen-i Raz (Muhammed İkbal'den, İstanbul 1960); Zebur-u Acemden Seçmeler (Muhammed İkbal'­den, İstanbul 1964); Darb-ı Kelim (Mu­hammed İkbal'den, İstanbul 1968); Hicaz Armağanı (Muhammed İkbal'den, İstan­bul 1968); İkbalden Şiirler (İstanbul 1971). (eserleri hakkında daha geniş bilgi için bk. bibi. Eskiyerli).

BİBLİYOGRAFYA :

Sadettin N. Ergun. Ali Nihad: Hayatı ve Eser­leri, İstanbul 1937; Yusuf Ziya İnan. Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan, İstanbul 1965; Adnan Siyadet Tar­lan, Merhum Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan'ın Haya­tının Tek Istırabı ve Kalan Hoş Sedasından Yan­kılar, İstanbul 1980; a.mlf.. Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan (S.I.): Hayatı ve Eserleri, Ankara 1995, s. 9-16; Âmil Çelebioğlu, Ali Nihad Tarlan, Anka­ra 1989; Müjgân Cunbur. "Prof. Dr. Ali Nihat Tar­lan'ın Hayatı ve Eserleri", Prof. Dr. Ali Nihad Tar­lan'ın Makalelerinden Seçmeler, Ankara 1990, s. 1-9; a.mlf., "Tarlan, Ali Nihad", Türk Dünya­sı Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Ankara 2007, VIII, 205-207; Faruk K. Timurtaş. "Ali Nihad Tar­lan ve Eserleri", TDED, XIII (1964), s. 1-6; a.mlf., "Hocam Ali Nihad Tarlan", TK, XVI1/195 (1979), s. 135-138; Mehmet Çavuşoğlu, "Hocam Prof. Tarlan İçin", Türk Edebiyatı, sy. 61, İstanbul 1978, s. 17-20; Meserret Diriöz, "Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan", TK, XVII/193 (1978), s. 56-60; a.mlf., "Ali Nihad Tarlan'ı Anarken", Türk Edebiyatı, sy. 15ü, istanbul 1986, s. 56-57; Cüneyt Eskiyer­li, "Kişi Bibliyografyası ve Ali Nihad Tarlan'ın Eserleri", TUBA, III (1979), s. 1-29; Gönül Alpay Tekin. "Ali Nihad Bey'in Hayatı", a.e., s. 31-35; a.mlf.. "Ali Nihad Beyin Kişiliği", a.e., s. 36-49; "Tarlan, Ali Nihad", TDEA, VIII, 273-275.

Günay Kut, İslam Ans. cilt: 40