ŞEYHÜLİSLAM ESAD EFENDİ HAYATI VE ESERLERİ
(1684-1757)
1684 yılında İstanbul’da doğan ve 67. Şeyülislâm olan Esad Efendi, Rumeli kadılarından Alanyalı İbrahim Efendi’nin torunu, 56. Şeyhülislâm Ebû İshâk İsmail Efendi’nin oğludur. Ayrıca 61. Şeyhülislâm Ebu İshak İsmail Efendi-zâde İshak Efendi’ni kardeşi, 83. Şeyhülislâm Mehmed Ataullah Efendi’nin dedesidir. Medrese zihniyetinin toplum hayatına egemen olduğu; resim, heykel özellikle mûsiki ile uğraşmanın günah sayıldığı, bu işlerle uğraşanların “kâfir”likle suçlandığı bir dönemde yetişen Esad Efendi, mûsiki ve şiir gibi iki güzel sanatla ilgilenmiş, çağının ilerisinde düşerek bir din adamının uğraşısı olmayan konulara derinlemesine eğilmiş bir ilim adamımızdır. Böyle bir zamanda dünyaya gelmiş, önce babasından sonra Mutavelci Mehmed Efendi’den özel dersler alarak öğrenim hayatına başlamıştır. Daha pek genç yaşında iken ilim ve sanatta olgunluğa ulaşarak yirmi altı yaşında “Hâriç” rütbesi ile müderrisliğe atandı (1710). Babasının şeyhülislâm olduğu yıllarda “Sahn-ı Fetvâ Emâneti”ne kısa bir süre sonra “Molla” olarak “Selânik Mevleviyeti”ne getirildi. Ağabeyi İshak Efendi’nin şeyhülislâmlığı sırasında ise “Mekke Pâyesi”ni kazandı; Evkaf müfettişliği yaptı. 1728 yılında başlayan Avusturya Seferi’nde ordu kadılığında bulundu. “Belgrad Andlaşması” ile biten bu sefer sırasında büyük siyasi rol oynadı.
1737 yılında Anadolu Kadıaskeri oldu ve 1744’de “Rumeli Sadrı”ne yükseltildi. Bu görevde on yedi ay kaldıktan sonra azledildi. Bir süre açıkta kalarak yeniden aynı göreve geldi. Akmahmud-zâde Zeynül Abidin Efendi’nin ayrılması üzerine 20 Ocak 1748 tarihinde ve Sultan I.Mahmud döneminde şeyhülislâm oldu. Bu tayine Çelebi-zâde Âsım Efendi şu tarih şiiri yazmıştır:
“Dedi Âsım kemine şevk u şâdi birle tarihin
Boyunca câmedir Es’ad Efendi giydi fetvâyı”
(H.1161)
Bildiğinden şaşmayan, dürüst ve faziletli bir yaratılışta olan Esad Efendi olur olmaz emirlere, yersiz isteklere boyun eğmediği için bu makamda uzun süre kalamadı.Bir yıl yirmi iki gün süren şeyhülislâmlığından sonra 11 Ağustos 1749 tarihinde azledilerek saraya yakın olması, hattâ İstanbul’da bulunması bile sakıncalı görülerek önce Şam’a, sonra Mekke’ye gönderilmesi uygun görüldü. Yola çıkmak üzere iken bağışlanarak Gelibolu’da oturmasına izin verildi. Kısa süre sonra büsbütün bağışlanarak İstanbul’a geldi; Boğaziçi’nde İncirköyü’ndeki yalısına yerleşti. Kısa süren bir hastalığın arkasından 1757 yılında vefat ederek babasının Çarşamba civarında yaptırdığı câmiinin mezarlığına, babasının mezarının yanı başına defnedildi. Zaten kendisi de sağlığında bu câmiinin yakınına okul, medrese, şadırvan yaptırmak gibi hayır işlerinde bulunmuştu.
Esad Efendi’nin yaşadığı yıllar Osmanlı İmparatorluğu’nun en parlak dönemi idi. Divan Edebiyatı ve Türk Mûsikisi en ihtişamlı yıllarını yaşamıştı. Hâfız Post, Ebû Bekir Ağa, Nazım, Seyyid Nuh, Zaharya, Itri gibi dâhi bestekârlar yetişmiş, “Lâle Devri” denen bir dönem açılmıştı. İşte bu ilim ve sanat hareketlerini benliğinde eriterek bilgisini ilerleten bu din adamı şâirlik, bestekârlık, dilcilik, biyografi yazarlığı, tarım gibi ayrı ayrı dallarda üne kavuşmuş ve pek çok eserler vermiştir.
Edebiyat alanında tevhid, münâcat, na’t, kaside, rindâne ve hakimane gazeller ve başka tür şiir örnekleri vermiştir.Bunları divanında toplamış olan Esad Efendi’nin bir gazelini örnek olarak veriyoruz:
Eyleyüp âgâz mutrib nağmeye bin nâz ile
Hâtır-ı mahzûnumu şâd etti sûz-i sâz ile
Bir usûl ile edüp bin işve-i dembestesi
Çerh-i hüsnün çenberinden geçti ol şeh nâz ile
Tâb-ı meyden sanma hunriz oldu rûy-i enveri
Âteş üzere âb gösterdi ruhu i’câz ile
Bir nazarda sine-i Mirrihi de sad-çâk eder
Tig-i sertiz-i nigâhı zahm-ı bir-endâz ile
Şahbâz-ı himmeti perrân edip sayd eyledin
Ol hümâ-yı nâzı Esad evcde pervâz ile
Divan Edebiyatı’nın ünlü kadın şâirlerinden Fıtnat Hanım Esad Efendi’nin kızıdır. Oğlu Mehmed Şerif Efendi ise “Hitabet” ustasıydı. Fıtnat Hanım, babası için yazmış olduğu şiirinin birinde şu beyti söylemiş;
Bakmam ol ebruvâne hatt-ı fitne-zâdsız
Şehbeyt-i hüsne meyledemem müstezâdsız
Elde bulunan eserleri incelenirse, çağının edebiyat anlayışına göre üstün bir yer tuttuğu, Osmanlıcayı çok tantanalı bir şekilde kullandığı görülür. Divan Edebiyatı’nda ünlü ve önemli bir şairdir. Tertipli fakat basılmamış bir divanı vardır. Mûsiki terimleri ile yazdığı şu kıt’a çok güzeldir:
Gözden akıttı şelâle gibi gerçi nemleri
Açdı havâ-yı aşk çü gül-gonca femleri
Zencir-i zülfüne beste kılup bir usûl ile
Der çenber etdi yar nice boş nağmeleri
Sunduğumuz şu olay onun ne kadar esprili bir kişiliğinin bulunduğunu ortaya koyar. “1738 yılında ordu kadısı iken, sefer sırasında Adakale kuşatmasında Maliye Tezkereciliği’nde Halil Efendi adında biri görevli idi. Halil Efendi keyfine düşkün, şâir tabiatlı bir kimseydi. Günlerden bir gün metrislere giderek hem savaşı izlemek, hem de ateş yaktırarak kahve pişirmek istedi. Tam kahveyi içmek, keyfini sürmek üzereyken aniden kaleden fırlayan bir top güllesi (gûya Halil Efendi ile keyif yetiştirmeği arzu edüp geldikte, ortalığı biri birine katup bunların kehvesini, ibriğini götürüp gitti). Güllenin Halil Efendi’ye isabet etmesine ramak kaldı. Bu durum ordu içinde yayılınca Esad Efendi şu dörtlüğü yazdı:
Dâne-i topu adüvvi dahi bel’etmek içün
Harc-ı maliye kıyasiyle çeküp nice emek
A Halilim metrisde bu ne keyiftir
Şevk ile habbe-i afyona bedel gülle yemek
“Buna Halil Efendi şu karşılığı verdi:”
Bu kazâ dânesidir âdemi yoldan çıkaran
Ne demektir kadere karşı böyle demek
Lezzet-i şehd-i şehâdet âlibâli gibidir
Gayret-i din ü hamiyetle bu dem gülle yemek.
Esad Efendi Itri öldüğünde 27, Nazım’ın ölümünde otuz üç yaşında idi. Kara İsmail Ağa, Bekir Ağa ile çağdaştır. Bir mûsikişinas olarak dini ve dindışı formlarda, değişik makam ve usûllerde beste, ağır semâi, yürük semâi, ilâhi gibi bir çok eser bestelemişse de, notasızlık yüzünden bunların çoğu unutularak az bir bölümü günümüze gelebilmiştir. Bu eserlerde klâsik mûsikimizin bütün anlayış ve geleneklerine bağlı bir bestekâr olarak dikkati çeker. Kesin bir belge yoksa da ney ve tanbur gibi sazlardan birini çalmış olabileceği tahmin ediliyor.
Dügâh faslını Tab’i Mustafa Efendi ile birlikte bestelediği halde, her nedense eserinde Tab’i’den söz etmez. Dügâh makamında ve çenber usûlünde “İzârın aslında gaddarın diye başlar-gül-gül olmuş dil dağ-dağındır” bestesi, hüseyni makamında “Ey şeh-i kişver-i naz ü nahvet” güfteli nakış yürük semâisi klâsik mûsiki repertuvarımızın sadece iki güzel eseridir. Bunlardan başka rast makamında ve düyek usûlünde “Mülk-i Cihan sultanı Abdülkâdir Geylani”, yine rast makamında ve Sofyan usûlünde “Çünki bildik mü’minin kalbinde Beytullah var” güfteli dini eserleri ile dügâh makamında “Saydeder bin dili dâm ile zülf-i siyenin” sözleri ile başlayan yürük semâi en tanınmış eserlerindendir.
Esad Efendi’nin asıl önemi, XVII.yüzyıl sonu ile XVIII.yüzyıl ortalarına kadar yaşamış olan mûsikişinasların kısa hayat hikâyelerini, ölümlerine düşürülen tarih şiirleri ile eserlerinden birkaç örneğin verildiği ve eser sayısının belirtildiği, mûsiki tarihimizin ilk biyografi örneği olan bir mûsikişinaslar tezkiresini yazmış olmasındandır. Ağır bir Osmanlıca ve anlaşılması güç bir dil ile yazılmış olsa bile, yine de mûsiki tarihimiz açısından en güvenilir ve sık başvurulan bir kaynak niteliğini her zaman koruyacaktır.
Eserleri.
XVIII. yüzyılda yetişen Osmanlı âlimlerinin en değerlilerinden biri olan Esad Efendi üç dilde şiir söyleyen, lugat, tefsir ve mûsiki sahalarında eser veren önemli bir şahsiyettir. Başlıca eserleri şunlardır:
1. Lehcetü’l-lugāt. Türkçe’den Arapça ve Farsça’ya bir sözlük olan eser, Dîvânü lugāti’t-Türk ve Terceman gibi ilk devirlerde yazılmış lugatlardan sonra Türkçe kelimeleri esas alan ilk Türkçe sözlüktür. 1725-1732 yılları arasında hazırlanıp Sultan I. Mahmud’a sunulan eser 1210’da (1795) 851 büyük sayfa halinde İstanbul’da basılmıştır. Lehcetü’l-lugāt’a madde başı olarak sadece Türkçe veya Türkçeleşmiş kelimeler alınmıştır. İlk bakışta Türkçe’den Arapça ve Farsça’ya bir sözlük gibi görünmekteyse de madde başı olan kelimelerin yer yer Türkçe açıklamalarının da yapılmış olması esere aynı zamanda Türkçe’den Türkçe’ye sözlük niteliğini kazandırmaktadır. Esad Efendi eseri hazırlarken kendinden önceki müelliflerden ayrı bir yol tutarak gerek Arapça ve Farsça gerekse Türkçe kelimeleri telaffuza dayalı bir imlâ ile yazmıştır (meselâ عباء [abâ] yerine آبه, شمعدان [şem‘dân] yerine شمدان, ديمك [dimek] yerine دمك gibi). Eserde madde başı olarak 3700 kadar kelime yer almaktadır. Bu kelimeler metinde üzerleri çizilerek belirtildiği gibi çerçeve dışına da kaydedilmiştir. Kelimeler Arap alfabesiyle bab ve fasıl esasına göre dizilmiştir; her harf meftûha, meksûre, mazmûme şeklinde üç baba, bablar da kendi aralarında alfabetik olarak fasıllara ayrılmıştır. Eserde hareke kullanılmayıp Türkçe kelimelere karşılık olarak verilen Arapça ve Farsça kelimelerin okunuşları hareke adları söylenerek tarif edilmiş, bu durum kitabın hacminin genişlemesine yol açtığı gibi okunmasını da güçleştirmiştir. Lehcetü’l-lugāt müellif tarafından Behcetü’l-lugāt adıyla ihtisar edilmiştir (İÜ Ktp., TY, nr. 202). Eserin Ali Kâşif el-Üsküdârî tarafından yapılan muhtasarında (İÜ Ktp., TY, nr. 2573) kelimeler harekelenmiş ve aslındaki Türkçe açıklamalarla Arapça darbımesellere yer verilmemiştir. Lehcetü’l-lugāt’ın Tercümânü’l-lugāt adıyla iki cilt halinde basılan üçüncü muhtasarı (İstanbul 1871) üç sütun olarak düzenlenmiştir. Bu eser ilk sütunu Arapça-Türkçe, ikinci sütunu Farsça-Türkçe, üçüncü sütunu Türkçe-Arapça-Farsça olmak üzere üç ayrı sözlük halindedir. Lehcetü’l-lugāt üzerine Latif Beyreli tarafından bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır (bk. bibl.).
2. Atrabü’l-âsâr fî tezkireti urefâi’l-edvâr. XVII. yüzyıl ile XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde yetişen bazı mûsikişinasların hal tercümesini ihtiva eder. Veled Çelebi (İzbudak) eseri sadeleştirip kısaltmış ve bazı ilâveler yaparak Mekteb Mecmuası’nda neşretmiştir (sene III, sy. 1-7, 10, İstanbul 1894). Ayrıca Hüseyin Sadeddin Arel de eseri bugünkü Türkçe ile ve tarihî bilgiler dışındaki ifadeleri çıkararak Musiki Mecmuası’nda yayımlamıştır (Kasım 1948 - Şubat 1950, sy. 9-24).
3. Divan. İstanbul kütüphanelerinde beş nüshası tesbit edilen eserin Muhammet Nur Doğan tarafından hazırlanan tenkitli metninde beş na‘t, yedi kaside, bir terkibibend, bir müsemmen, beş tahmîs, üç murabba, kırk yedi tarih, 206 gazel, otuz sekiz nazım, on beş kıta, on bir rubâî, on beş beyit, on dokuz lugaz ve yirmi beş muamma yer almaktadır. Sadettin Nüzhet Ergun şairin bir kaside, yirmi gazel, on iki kıta ve bir lugazını yayımlamıştır (Türk Şairleri, III, 1331-1335). Esad Efendi’nin divanında bulunan şiirlerinin dışında, çeşitli yazma mecmualarda meşhur bazı Arapça kasideleri tahmîs yollu manzumeleri ve kendi el yazısıyla olan mecmuada da (İÜ Ktp., TY, nr. 2934) “Lâmiyye”, “Mîmiyye” ve “Nûniyye” adlı üç Arapça kasidesi bulunmaktadır.
4. Hulâsatü’t-tebyîn fî tefsîri sûrei Yâsîn. Eserin çeşitli yazma nüshaları vardır (meselâ bk. İÜ Ktp., TY, nr. 700, 1753; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1461, vr. 47-151).
5. Tefsîr-i Âyetü’l-kürsî. Kütüphanelerde çeşitli nüshaları bulunan eser (meselâ bk. TSMK, Hazine, nr. 32; İÜ Ktp., TY, nr. 7296) İstanbul’da basılmıştır (ts.).
6. Tefsîrü’l-âyâti’l-muṣaddere bi-rabbinâ. Peygamberlerin dualarına dair âyetlerin Arapça tefsiridir (Murad Molla Ktp., Lala İsmâil Efendi, nr. 8).
7. Risâletü’n-nasriyye. Zaferle ilgili âyetlerin Türkçe tefsiri olup I. Mahmud adına telif edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1461, vr. 6-21; Esad Efendi, nr. 92/1, vr. 1-44).
8. İṭbâḳu’l-Aṭbâḳ. Zemahşerî’nin Aṭvâḳu’ẕ-ẕeheb adlı eserini tanzir eden Abdülmü’min b. Hibetullah el-İsfahânî’nin Aṭbâḳu’ẕ-ẕeheb’ine nazîre olarak yazdığı Arapça bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1461, vr. 21-46; Reşâdiye, nr. 465, 26 varak; Âtıf Efendi Ktp., nr. 1999, 48 varak).
Kaynaklar, Esad Efendi’nin Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa adına kaleme aldığı Bülbülnâme adlı eserinden övgüyle söz ederlerse de bugüne kadar herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır. Öte yandan yine Damad İbrâhim Paşa’ya ithaf edildiği belirtilen çiçekçiliğe dair Gülzâr-ı İbrâhîm adlı eseri de bugüne kadar ele geçmemiştir. Hâfız Mehmed Efendi Netîcetü’l-fetâvâ’sında Şeyhülislâm Esad Efendi’nin yirmi kadar fetvasını bir araya getirmiştir.
Esad Efendi aynı zamanda Türk mûsiki tarihinin büyük şahsiyetlerinden ve devrinin tanınmış bestekârlarından biridir. Dinî ve din dışı sahalarda ilâhi, beste, nakış, semâi, kâr ve şarkı formunda birçok eser meydana getirmiştir. El yazması ve matbu mûsiki mecmualarında güftelerine rastlanan bestelerinin hemen hepsi unutulmuş, ancak birkaçı notaya alınabilmiştir. Güftesi şair Sâmî’ye ait olan kâr-ı nâtık unutulan eserleri arasındadır. Esad Efendi’nin zamanımıza ulaşan mûsiki eserleri şunlardır: Rast sofyan ilâhî, rast düyek ilâhi, nühüft saz semâisi, dügâh çenber beste, dügâh nakış sengîn semâi, dügâh nakış yürük semâi, arazbar nakış yürük semâi, hüseynî nakış yürük semâi. İsfahan nakış yürük semâi, hicaz peşrevi, hicaz saz semâisi, nühüft peşrevi I (ağır düyek), nühüft peşrevi II (düyek).
Dr.M.Nazmi Özalp-Türk Musikisi Tarihi (http://www.eksd.org.tr/)
Muhammet Nur Doğan, TDV İslam Ans.
İLGİLİ İÇERİK
