Kullanıcı Oyu: 0 / 5

Yıldız etkin değilYıldız etkin değilYıldız etkin değilYıldız etkin değilYıldız etkin değil
 

 İDEAL OKUR KİMDİR?-MUSTAFA İĞREK

4 Haziran 2014, Çarşamba

İyi ya da kötü her kitabın okuru vardır. Peki, ideal okur kimdir? Günümüzde nitelikli okurların sayısı azalıyor mu? Yazarlar okuru nasıl sınıflandırıyor? Klasik eleştiri kuramları, onu yok mu sayıyor? Okur için mi, okura mı yazılır? Masa başına oturduğunda okuru aklının ucundan geçirmeyen yazar olabilir mi? Okur için yazmadığını söyleyen yazarlar konuya nasıl bakıyor? “Okur” üzerine kuşatıcı bir okuma denemesi..


Okurlar da tıpkı edebi türler gibi çeşit çeşittir. Aralarındaki ayrım kimi zaman ince bir çizgide sürse de bunu tarif etmek kolay değil. Alberto Manguel, Türkçede yakın zamanda yayımlanan Okumalar Okuması adlı kitabının “İdeal Okurun Tanımına Yönelik Notlar” başlıklı denemesinde ideal okurun tarifini veriyordu. Manguel’in bu hayli kışkırtıcı denemesi, son dönemlerde pek çok yazarın şikayet ettiği “nitelikli okurun azlığı” meselesini akla getirdi. Nitelikli okurlar gittikçe azalıyor mu? Enis Batur’a kulak verirsek: “Yakın gelecekte nitelikli okur ortadan tümüyle kaybolmaz ama eskisi kadar çok yetişmeyeceğini düşünüyorum. Çünkü böyle bir dünyadayız; her şey görsellik üzerine kurulu ve bu pasifleştiriyor insanları.” Nitelikli okur dediğimiz azınlığın özellikleri, sınırları, özgürlükleri, yazarla ve metinle ilişkisi, kısaca tanımı konusunda görüş birliğine varmak zor. Edebi metnin bir nevi tamamlayıcısı olan, çeşitli niteliklere sahip bu okurun peşine düştüğümüzde, başka sıfatlarla da karşılaşırız. Bir taraftan klasik eleştirinin okuru yok sayan tavrı, öte taraftan 1960’lı yıllarla birlikte okur-yazar ikilisine odaklanan kuramların artması bazı kavramları yeniden ele almayı zorunlu kılıyor.

Okumak, kodları çözmektir

Okur türlerine geçmeden önce okuma eylemi üzerinde biraz durmak yol gösterici olabilir. Okumanın şifre çözmek olduğunu belirten Roland Barthes şöyle devam eder: “Harflerin, sözcüklerin, anlamların, yapıların kodları çözülür, okumanın bu tanımına karşı çıkılamaz; ancak okuma doğası gereği sonsuz olduğundan kod çözmeler biriktirildiğinde, anlamın durma cesareti elinden alındığında, okuma pedal çevirmeden aşağı sürüklenerek yaşanan bir eyleme (yapısal eğilimi de bu yöndedir) dönüştürüldüğünde, okur diyalektik bir altüst olma yaşar: Sonunda kodları çözmez, yeni kodlar belirler; şifreleri çözmez, üretim sürecini yaşar, dilleri üst üste yığar, hiç usanmadan sonsuza dek diller tarafından aşılmaya bırakır kendini: İşte okur, o aşılan kişidir.” Her okumanın bireylere göre değişen biçimlerden doğduğunu dile getiren Barthes, “Okuma gerçekten bir üretimdir: İç imgelerin, yansıtmaların, düşlerin üretimi değil de, harfi harfine çalışmanın üretimidir.” der.

Okuma eylemi üzerine kafa yoran çağdaş edebiyatçılardan Umberto Eco, konuya farklı bir açıdan yaklaşır: “Bir kurmaca yapıtı okumak, kurmaca dünyasını yöneten iktisadi ölçütler ile ilgili bir tahminde bulunmak demektir. Bunun bir kuralı yoktur; daha doğrusu, her yorum bilgisel çevrimde olduğu gibi, metni temel alarak kuralı çıkarsama girişiminde bulunduğunuz anda belirlemeniz gerekir kuralı.” Eco bu yüzden okumayı bir bahis olarak tanımlar, zira metnin “bize ne önerdiğini açık bir biçimde söylemeyen bir sesin önerilerine bağlı kalacağımıza bahse gireriz.” Sâlah Birsel ise o neşeli üslubuyla okumanın tadına varmamız için bizi uyarır: “Yaşamın boyunca binlerce kitap devirmedinse hiçbir şey okumamış sayılırsın.” Usta denemeci şöyle devam eder: “Aralık aralık, yasak savmak, bir toplulukta utançlı duruma düşmemek ya da geceleri uykuyu egavlamak için fıştıklanan kitaplar, okuma sınırı içine girmez.” Birsel bu bahsi, “Gerçek okumak, okumak değil, yeniden okumaktır” diyerek noktalar.

Etken bir varlıktır okur

Peki kimdir okur? Akşit Göktürk’ten ödünçle okuru genel olarak “bir sayfaya bakarak iletişime girebilen kimse” diye tanımlayabiliriz. “Etken bir varlıktır okur” diyen Michel Butor ise okurun “sayfa üzerinde toplanmış belirtkenlerden yola çıkarak elindeki gerecin, yani belleğinin yardımıyla, yeniden bir görüntü ve serüven” kurduğunu söyler. Okuru metnin tamamlayıcısı olarak gören birçok kuramcı da var. Fakat kurmaca metnin yazarı ile okur arasındaki ilişkiyi tarif etmek biraz güç. Arada bir hiyerarşinin olup olmadığı, yazarın durduğu yer ve okurun konumu hep tartışılmıştır. Bir başka deyişle, güç kimdedir? Akşit Göktürk’e dönersek: “Bir kurmaca metnin anlamı, okurun kafasında, duyarlığında, işinde gücünde sürer, dal budak salar, büyür, yaşamla yeniden yazılır. Evet, yazın metninin ortak yazarıdır okur. (...) Bir yazın yapıtı da okurda yaşar ancak. (...) Yazın yapıtlarının kendi başlarına birer yaşamları yoktur. Ancak okurca yaşandıklarında, okurların belleğinde, kafasında yaşam kazanırlar.”

Okurun bir metni nasıl yorumladığı, birikimiyle doğru orantılıdır. Öte tarafta okurun ne tür ölçütlerinin olduğunu kestirmek zor, onun bir metni neden sevdiğini anlamak kolayca tarif edilecek bir alan sunmaz. Fakat yazarın önce bir okur olarak bu işe başladığını hatırlarsak, yazarın da okurluğun türlü aşamalarından geçtiğini söyleyebiliriz. Barthes’ın tanımı kulak verilmeye değer: “Okur tarihi, biyografisi ve psikolojisi olmayan bir insandır; yazı’yı oluşturan tüm izleri aynı alanda tutan biridir yalnızca.”

Okuma hazları ve okur

Okurun birçok niteliğini sıralayanBarthes, üç tip okuma hazzından söz eder. Bunlar okuru daha yakından tanımak için yol işaretleridir. İlk tip hazzı tercih eden okur “metinle fetişist bir ilişki”ye geçer. Bir başka deyişle, “Sözcüklerden, bazı sözcüklerden, sözcüklerin kimi düzenleniş biçimlerinden haz alır; metinde geniş, yalıtılmış alanlar oluşur, bunların büyüsüne kapılan okur kaybolur.” İkinci okuma hazzına göre, okur “öykünün olayları geciktirerek o en yüksek noktasına varma hareketinin düzenine ait olan bir güç tarafından kitap boyunca bir biçimde önden çekilir durur”. Barthes bunu şöyle örneklendirir: “Kitap yavaş yavaş biter ve zevk de bu sabırsız, öfkeli yıpranmada yaşanır”. Üçüncü tip okuma hazzı ise hazzın okura ulaşmasındaki serüvendir, Fransız kuramcı bunu da şöyle açıklar: “Okumayı sevdiğimiz yazar gibi yazmayı arzulamayız kesinlikle; arzuladığımız şey, yazı yazan kişinin yazarken duyduğu arzunun kendisidir ya da daha ileri giderek şunu söyleyebiliriz: Yazarın yazarken okura duyduğu arzuyu arzularız, her yazıda var olan beni-sevin’i arzularız.” Ernest Hemingway’in okuruna sunmak istediği, Barthes’ın sözünü ettiği hazdır aslında: “Benim yazdığım herhangi bir şeyi sadece okumanın zevkine ulaşmak için okuyun. Bunun dışında ulaştıklarınız okuma eylemine kendi katkınız yönünde olacak.”

Eserin tek sahibi yazar mı?

Barthes’ın bir başka tespiti ise yazarın, eserinin sonsuza dek tek sahibi olarak görüldüğü, okurun ise bu eserden yararlanma hakkı bulunan kişi sayıldığıdır: “Yazarın okur üzerinde hak sahibi olduğu düşünülür; yazar okuru yapıtın belli bir anlamına doğru iter ve bu anlam doğal olarak iyi olan, uygun olan anlamdır: Tam da bu noktada doğru anlamın (ve bu tavırda var olmayan ‘yanlış anlam’ın) ahlâki bir eleştirisinin gerekliliği doğar. Bu tavır bağlamında yazarın ne demek istediği açıklanmaya çalışılırken okurun ne anladığına hiç değinilmez.” Okuru ıskalayan ve görmezden gelen yaklaşıma karşın, yazarı sonsuza dek yaşatanın okuru olduğunu unutmamalı.

Tomris Uyar kendini okurdan üstün gören yazarları acınası bulduğunu söyler. Yazarın asıl görevi ve çabası “edebiyatın görkemli zincirlerine bir halka daha eklemek”tir. Bunun için kendini yetiştiren yazar, Uyar’ın deyişiyle “var olduğunu bildiği donanımlı edebiyat okuruna seslenmek ister.”

Okuru yok sayan eleştiri

Her yazar önce bir okur olarak yola çıkmasına rağmen Barthes, klasik eleştirinin okurla hiç ilgilenmediğini hatırlatır ve şöyle devam eder: “Metin, farklı kültürlerden gelen, birbirleriyle diyalog kuran, kavga eden, birbirlerinin parodisini yapan çok sayıda yazıdan oluşur; ancak bu çokluğun bir araya gelip toplandığı bir nokta vardır ve bu nokta, şimdiye kadar söylendiği gibi yazarın değil, okurun kendisidir. Okur, bir yazı’yı oluşturan tüm alıntıların kaybolmadan kaydedildiği yerdir; bir metnin bütünlüğü kökeninde değil, ulaştığı yerde bulunur, ancak ulaştığı yer artık belli bir kişinin özelliklerini taşıyan bir yer değildir.” Kuramcı şöyle tamamlar bu ilişkiyi: “Okurun doğumunun bedeli yazarın ölümü olacaktır.”

Tomris Uyar için ise “bir okur kitlesi varsa, edebiyat eleştirisi vardır.” Öyle ki, eleştirmenin yazardan daha çok okura ihtiyacı olduğunu belirtir Uyar. 1960’lı yılların başlarından bu yana okur-yazar ikilisiyle ilgili kuramların sayısının arttığını dile getiren Umberto Eco da günümüzde artık anlatan ve anlatılan kategorilerinin yanı sıra bir tarafta göstergebilimsel anlatıcılar, kurmaca anlatıcılar ve başkaları, sözceye dönüş(türül)müş sözcelemenin özneleri, odaklayıcılar, üstanlatıcılar; öte tarafta ise gücül okur, ideal okur, örnek okur, üstün okur, oluşturulmuş okur, bilgilendirilmiş okur, arşiokur (çoğulokur), örtük okur, üstokur ile ilgilenilmeye başlandığını söyler. Hem yazarın hem de okurun önüne eklenen bu farklı sıfatlar eleştiri anlayışlarını beraberinde getirmiştir.

Manguel’in ideal okuru

Okuma eylemi ve okur üzerine tanımlardan sonra Alberto Manguel’in “İdeal Okurun Tanımına Yönelik Notlar” başlıklı denemesindeki ideal okura ilişkin cümlelere geçebiliriz:

* İdeal okur kelimeler sayfanın üstünde bir araya gelmeden hemen önceki yazardır.

* İdeal okur yaratma anından önceki anda var olur.

* İdeal okur bir hikâyeyi izlemez: Ona katılır.

* İdeal okur çevirmendir, metni teşrih edebilir, iliğine kadar dilimler, her arter ve damarı izler, sonra da tamamen yeni, duyarlı bir varlığı ayakları üstüne kaldırır.

* İdeal okur tahnitçi değildir.

* İdeal okur için bütün araçlar aşinadır.

* İdeal okur yazarın sadece sezdiğini bilir.

* İdeal okur metni altüst eder.

* İdeal okur yazarın söylediğini olduğu gibi kabul etmez.

* İdeal okur kitaplarını asla saymaz.

* İdeal okur biriktiren okurdur: Bir kitabın her okunuşu, anlatının anısına yeni bir katman ekler.

* İdeal okurun hain bir mizah duygusu vardır.

* İdeal okur hem cömerttir hem açgözlü.

* İdeal okur bütün edebiyatı anonimmiş gibi okur.

* İdeal okur sözlük kullanmayı sever.

* İdeal okur bir kitabı kapağına bakarak yargılamaz.

* İdeal okur mutsuzluğu tatmıştır.

* İdeal okur asla sabırsızlanmaz.

* İdeal okur yazınsal türlerle ilgilenmez.

Manguel’in bu ideal okur tanımı, bizde yaygın tabir olan ve yazarların azlığından şikâyet ederek, kimi zaman ulaşmak istedikleri kitle olarak tanımladıkları nitelikli okura denk düşüyor, denilebilir. Fakat çokça zikredilmesine rağmen bu okurun nitelikleri üzerine ortak ve kuşatıcı tanımlar bulmak zor. Nitelikli okuru bize tarif eden isimlerden biri Hilmi Yavuz’dur. Böyle bir okurun edebiyat beğenisine, edebiyatla olan ilişkisine ve edebiyat donanımına bakarak kitaplar hakkında kendisinin karar verdiğini söyleyen Yavuz şöyle tarif eder onu: “Nitelikli okur, her şeyden evvel çok satanlar listesine bakarak kitap alan kişi değildir. Ya da plajda vakit geçirmek için kitap satın alan insan değildir. Daha soyut bir ifadeyle söylemem gerekirse, kendisinin dışında başka birtakım referanslara dayanarak kitap satın alan insan nitelikli okur değildir. (...) Nitelikli okur seçimi kendisi yapan kişidir.” Nitelikli okurun en ayırt edici özelliğinin edebiyatı geçmişi ve şimdisi ile izlemek olduğunu söyleyen Yavuz sözlerini şöyle bağlar: “‘Nitelikli’ okur, edebiyatı televizyonlardan ya da gazetelerden izlemez; onun bilgilenme kaynağı, daha çok, sürekli olarak uğradığı kitabevleridir. Ve elbette, asıl önemlisi, ‘nitelikli’ okurun kitap satın almasında belirleyici olan, göz alıcı reklam kampanyaları, billboard’lar, ipe sapa gelmez söyleşiler vs. değil, kendi edebi beğenisidir. O beğeni de edebiyat hayatının izlenmesindeki devamlılıktan kaynaklanır.”

Enis Batur’a kulak verdiğimizde ise şöyle bir nitelikli okur tarifiyle karşılaşırız: “Nitelikli okur, okumayı hayatının eksenlerinden biri haline getirmiştir. (...) Nitelikli okur yeniden okuyan, başka bir gözle bakabilmek için farklı bir kavrayış için yeniden aynı kitabı eline alabilen okurdur. (...) Nitelikli okur, okurken çapraz ilişkiler kuran okurdur. Yani okuduğu bir kitaptan sonra onunla paralellik kurarak film seyreden, müzik dinleyen ya da başka kitaplar okuyan, ansiklopedi karıştıran okurdur.”

Nabokov’un iyi okuru

Vladimir Nabokov “ideal” ve “nitelikli” sıfatlarının yerine “iyi” demeyi seçer okur için. Usta romancı öğrencilerine okurun on tanımının yer aldığı bir liste vermiş ve bunlardan dört tanesini seçmelerini istemiştir. Nabokov’un on maddesi şöyledir:

* Okur, bir kitap kulübüne üye olmalı.

* Okur, kendini kitabın kahramanıyla özdeşleştirmeli.

* Okur, toplumsal-ekonomik yöne dikkatini vermeli.

* Okur, içinde eylem ve diyalog olan bir hikâyeyi, olmayana tercih etmeli.

* Okur, daha önceden kitabın filmini izlemiş olmalı.

* Okur, yetişmekte olan bir yazar olmalı.

* Okurun hayal gücü olmalı.

* Okurun hafızası olmalı.

* Okurun sözlüğü olmalı.

* Okurun biraz sanat duygusu olmalı.

Nabokov’un aktardığına göre, öğrenciler ağırlıklı olarak duygusal özdeşleştirmeye, eyleme ve kitabın toplumsal-ekonomik veya tarihî tarafına ağırlık verirler. Nabokov, iyi okuru şöyle tarif eder: “Elbette, tahmin ettiğiniz gibi, iyi bir okur hayal gücü, hafızası, sözlüğü ve biraz sanat duygusu olan kişidir – bu duyguyu kendimde ve başkalarında, fırsatını her bulduğumda geliştirmeye niyet ediyorum.” Romancının bu tanıma eklediği son cümle ise şu: “İyi bir okur, usta bir okur, etkin bir okur yeniden okuyandır.”

Hermann Hesse’nin safdil okuru

Hermann Hesse, o benzersiz kitabı Öldür-meyeceksin’de okurları üç tipe ayırır. Yazarın ilk işaret ettiği safdil okuru tanıyalım: “Böyle biri yemek yiyen kişiler gibi bir kitabı alıp indirir gövdesine. Yalnızca alıcıdır; ister Kızılderili romanı okuyan bir oğlan olsun bu kişi, ister kontes romanları okuyan bir hizmetçi, ister Schopenhauer’dan bir şey okuyan bir üniversite öğrencisi; yiyip tıkınır, okuduğu şeyle tıka basa doldurur içini. Bu çeşit okuyucuların kitap karşısındaki konumu, bir kişinin diğer bir kişi karşısındaki konumu gibi değil, önündeki yemlik karşısında bir atın konumu gibidir; hani atın arabacı karşısındaki konumu gibidir de diyebiliriz buna. Kitap önden gider, okuyucu da onun peşinden yürür.”

Kendinde çocuksuluktan biraz bir şeyler saklı olan ikinci tip okur ise “Ne bir kitabın konusuna, ne biçimine biricik ve en önemli değer gözüyle bakar. Tıpkı çocuklar gibi bilir ki, her nesne on, hatta yüz değişik anlam taşıyabilir. (...) Bu tip okuyucular atın arabacıya bağlı olması gibi, yazara bağlı değillerdir. Kendileri sanki avcıdırlar da avlarının izini sürerler; dolayısıyla yazarın sözde özgürlüğünün öbür yüzüne, yazarın köleliğine ve edilginliğine ansızın bir göz atacak fırsatı ele geçirdiler mi, bu onları ince bir teknik ve dil ustalığından daha çok hayran bırakır.”

Hesse’nin üçüncü okur tipi ise genelde “iyi” denilen okuyucuların tam tersidir: “Öylesine kişilik sahibi, öylesine kendi kendisi olan biridir ki, okuduğu yapıt karşısında katıksız bir özgürlük içinde davranır. Okumasının amacı ne kendini eğitmek ne de eğlenmektir. Dünyadaki herhangi bir nesneden farklı değildir bir kitaptan yararlanışı; kitap kendisi için bir çıkış noktası, uyarıcı bir nesne oluşturur. (...) Denilebilir ki, bir çocuktan hiç kalır yanı yoktur bu tip okuyucunun.” Hesse, üçüncü kademedeki bu okuyucuya okuyucu demek doğru olmaz, der zira böyle biri için okunacak tek kitap, “alfabedeki harfleri içeren bir yaprak kâğıttır.” Goethe de tıpkı Hesse gibi üç tür okur olduğundan söz eder: “Biri, yargılamaksızın keyfini çıkaran; biri, keyfini çıkarmadan yargılayan; bir başkası, keyif alırken yargılayan ve yargılarken keyif alan. Sonuncu sınıf, hakikaten bir sanat eserini yeniden üretir; üyeleri fazla değildir.”

Peki, sıradan okur kim?

Virginia Woolf’un sıradan okuruna geçelim. Woolf, Samuel Johnson’ın The Life of Gray adlı eserinde geçen şu cümleyi aktararak başlar sıradan okuru tanımlamaya: “Sıradan okurla buluşmanın sevincini yaşamaktayım. Okuyucuların edebi önyargılardan, en nihayetinde eğitimin kurnazlığından ve dogmacılığından arınmış sağduyuları, şairane övgülerden daha yüksek bir yere konulmalıdır.” Woolf şöyle devam eder: “Sıradan okur, Dr. Johnson’ın belirttiği gibi eleştirmenlerden ve akademisyenlerden farklıdır. Bu okuyucunun aldığı eğitim daha kalitesizdir ve doğa kendisine yetenek bahşederken pek de cömert davranmamıştır. Okuyucu, bilgilerini paylaşmak ya da başkalarının fikirlerini düzeltmek için değil, zevk için okur.” Bu sıradan okurun biraz aceleci, hatalı ve yüzeysel olduğunu aktaran yazar daha da ileriye giderek, “Eski bir mobilya parçası misali kapar şiiri. Yapısına uygun ve amacına hizmet ettiği sürece şiiri nerede bulacağını ya da şiirin özünün ne olduğunu umursamaz. Bir eleştirmen olarak açıkları o kadar barizdir ki, ayrıca belirtmek bile gerekmez.” der.

Örtük okur, örnek okur ve ampirik okur

Okur tiplerine karşı kurumsal bakışları incelediğimizde ise Wolfgang Iser’ın “örtük okur”, Eco’nun “örnek okur” ve “ampirik okur” tanımlarıyla karşılaşırız. Iser’ın ve Eco’nun okur tipleri, yukarıda değindiğimiz ideal, nitelikli, sıradan veya safdil okurların daha iyi anlaşılmasını sağlayabilir. Iser örtük okuru şöyle tanımlıyor: “Metnin çok sayıdaki potansiyel bağlantılarını açığa çıkaracak bir okurdur. Bu bağlantılar, metnin hammaddesini işleyen zihin tarafından yaratılır, ancak metnin kendisi değildir -çünkü metin yalnızca cümlelerden, beyanlardan, bilgilerden, vb. oluşur... Bu etkileşimin metinde yeri yoktur, ancak okuma süreci aracılığıyla gelişir. Bu süreç, metinde biçim verilmemiş olan, ancak o metnin niyetini temsil eden bir şeye biçim verir.”

Umberto Eco’nun örnek okuru da dikkat çekicidir. Metnin amacının örnek okuru üretmek olduğunu dile getiren Eco, onu şöyle tanımlar: “Metni bir bakıma okunması tasarlanan -bu tasarı, çoğul yorumlara elverecek şekilde okunma olasılığını içerebilir- biçimde okuyan okurdur. (...) Örnek okur, metnin, işbirliğine gidecek biri olarak öngörmekle kalmayıp aynı zamanda yaratmaya çalıştığı bir okur tipi. (…) Örnek bir okur vardır ve metin bu okurların her birinden farklı bir tür işbirliği bekler.” Eco’nun deyişiyle örnek okur “oyunda kalmayı bilen kimsedir.” Yazar, bir başka okur tipini de ıbize tanıtır: Ampirik okur. Bu okur “metni birçok biçimde okuyabilir, üstelik ona nasıl okuması gerektiğini belirtecek bir yasa da yoktur; çünkü çoğunlukla bu okur metni, metnin dışından gelen ya da onda rastlantısal olarak uyandırdığı tutkularının bir mahfazası gibi kullanır.”

Yazarın ideal okuru

Her yazarın mevcut bir okur kitlesi ve ideal bir okuru olduğu söylenebilir. Yazarın bu mevcut kitleden öte, hem kendisi hem de ideal okuru için masanın başına geçtiğini öne sürebiliriz. Öte tarafta, kimi yazarlar okur için yazmayı suç sayar. Mesela Borges, “İdeal okurunuz kimdir?” sorusuna, “Birkaç yakın arkadaşım herhalde. Kendimi saymıyorum çünkü yazdıklarımı asla tekrar okumam. Yazdıklarımı okuyunca sonuçta çok utanç duymaktan korkuyorum.” diye cevap verir. Borges, okurlarını ezmek yerine onlarla işbirliği yapar ve yazdıklarını sorgular. Stendhal ise ideal okurunu şöyle tarif eder: “Ben en fazla yüz okur için yazarım, hoşnut kılmak istediğim mutsuz, cana yakın, çekici varlıklar, asla ahlâkçı ya da riyakâr değildirler; en fazla bir iki tanesini tanıyorum.” Yazarın bu ideal okuru ile ilişkisine dair Nurdan Gürbilek’in şu tespiti de dikkate değer: “Romancıyı hâmilerinden özgürleştiren sürecin onu yeni bir efendiye, efendilerin en sıradanına, okura bağımlı kıldığını biliyoruz. Okur-egemen bir dünyada tutunabilmek için bu hiç tanımadığı efendiyi kollamak, beklentilerini kestirmek, onu memnun etmektedir romancı. Bir yandan kendine bir ideal okur arıyor, onu yaratmaya çalışıyordur; ama bir yandan da, madem satılıktır yazdıkları, madem okur beğenirse alacak, beğenmezse almayacaktır, okuruyla kuracağı bağın ister istemez bir efendi-köle ilişkisi olacağını seziyordur.”


Edebiyat, iyi okurlara bağlıdır

Son yıllarda nitelikli okur sayısının azaldığı konusunda bir fikir birliğinden söz edilebilir. Öte yandan bu nitelikli/ideal okurun özelliklerini tamamen tespit etmek zor. Kurmaca bir metne hakkını veren ideal okur, bir taraftan Akşit Göktürk’ün deyişiyle “Yazın alanında yeni yayınları ilgiyle izler. Sevdiği bir yazarın bir yeni romanının, şiirinin, oyununun yayımlanması, olaydır yaşamında onun. Kendi okuma deneyleriyle, beğendiği, önem verdiği kitapları dergileri alır; ilgiyle okur.” Öte taraftan, Manguel’in dediği gibi “iyi ya da kötü, her kitabın ideal okuru vardır.” Yine de unutmamak gerek: “Edebiyat ideal okurlara değil, sadece yeterince iyi okurlara bağlıdır.”

***

Okumak bir terbiyedir


Emine Eroğlu (Timaş Genel Yayın Yönetmeni)

* İdeal okur için okumak bir “seyr ü süluk” yani “olmak yolculuğu”dur. Ona göre “olmak” ve “okumak” aynı serüveni tanımlar.

* İdeal okur “kesb ile vehb”, “ilim ve ilham” arasındaki farkı bilir, gözetir.

* İdeal okur iz sürücüdür. İrfanın, ilmin, dilin hangi ırmaklardan gürül gürül aktığını keşfedip tutkuyla o membalara yönelir.

* İdeal okur anlamın sonsuz mertebeleri olduğunu bilir. “Kelimelerin kalbine indirilen manaların” çekirdekler gibi açılıp sürpriz meyveler vereceğine inanır.

* İdeal okur kitapla hayat arasındaki bağı dilediğinde koparıp dilediğinde yeniden inşa edebilir.

* İdeal okur bulunduğu anlam katmanında huzursuzdur. Daha derine inmek için tüm sıkışma ve daralmalara rıza gösterir.

* İdeal okur aynı metni defalarca ama her seferinde “yeniden” okuyabilir.

* İdeal okurun kaleme ve kelâma saygısı vardır. Metin tahfif etmez.

* İdeal okur her metne aynı hizadan bakmaz. Hangi yazara teslim olacağını, hangi kitabı didik didik edeceğini bilir.

* İdeal okur için “okumak” alınması gereken bir terbiye, öğrenilmesi gereken bir eylemdir.

* İdeal okur metne kendini katarak okur. Hayal, tasavvur, fikir onun için iç içe geçmiş içerisinde seyahat edilebilir âlemlerdir.

* İdeal okur zengin bir dil bilgisine sahiptir. Lügati sever. Külliyatlardan, uzun cümlelerden, terkip ve tamlamalardan korkmaz.

* İdeal okur metin üzerinden yazarla sohbet edip tartışabilir. Dirilerden çok ölülerle arkadaşlık edebilir.


İdeal okurun sansür kaygısı olmaz

Sabri Gürses (Çevirmen): İdeal okur üç dört yaşındadır. Daha rahme düşerken ideal okur olmaya başlamıştır, anne babası okuyarak vakit geçiriyorsa, sohbetlerinin en az yüzde onu kitaplarla ya da yazılı malzemelerle ilgili oluyorsa ideal okur da ortaya çıkmaya başlamıştır. Sonra hem eline kitap biçiminde bir şeyler, hatta kitap biçimli oyuncak vermeleri sayesinde, hem de her şeyde yazılı olanı görüp yazı biçimini ayrıştırmayı öğrenmesi sayesinde okur olmaya doğru ilerler. Yani ideal okur özünde dünyayı doğal ve insani göstergeler ve nesneler diye ayırmayı öğrenmesiyle var olur; sonuçta okuma eylemi, dünyadaki özü biçimlendiren, biçime kavuşturan eşyalar arasında bir ilişki kurabilme yeteneğini içerir. Böyle bir ideal okur, “Kolumu havaya kaldırınca neden düşmüyor?” diye sorar ya da “Taşımı özledim” der bir yere bıraktığı taş hakkında. Bir büyük şiirden bahsetmek, bir konuşmada savımızı kanıtlamak için okuduğumuz bir kitabı kaynak göstererek oradan alıntı yapmak da beğendiğimiz, sahiplendiğimiz bir taşı özlemek gibidir. Okuduğumuz bir kitaba ayraç koyup ertesi gün devam ederken de güzel bir taşı bıraktığımız yerde bulmayı umut ederiz. Bu bağları görebilmek ideal okurun işidir. İdeal okurun bir işareti de gittiği her şehirde kitapçıları bulup gezmesidir, tıpkı gittiği her evde belki okunacak bir şeyler, ama aslında okunmuş olan bir şeyler araması gibi. İdeal okurun sansür kaygısı, değerlerine hakaret edilmesi kaygısı olmaz, çünkü sansürlenebilecek, hakaret olabilecek her şeyi zaten kendi aklına yazmış, okumuştur çoktan. Tıpkı intihali, kopyayı tanıyabildiği gibi. İdeal okur okumamayı öğrenebilen okurdur bu yüzden.


Bence ideal okur, Manguel’in kendisi

Sevin Okyay (Yazar-çevirmen): Bence ideal okur, Manguel’in kendisidir. Bu notları çevirirken de aynı şeyi düşünmüştüm. Ama daha ta başından, Gianni Guadalupi ile yazdıkları (ve daha sonra Kutlukhan Kutlu ile birlikte çevirdiğimiz) Hayali Yerler Sözlüğü’nü (Dictionary of Imaginary Places) okurken de aynı şey gelmişti aklıma. Ben her şeyden önce, ideal okur okur, diye düşünüyorum. Ve okudukları üstünde düşünür. Onunla da kalmaz, okuduğunu daha iyi anlamak için başka şeyler de okur. Manguel, bunu en iyi yapan kişilerden biri. Yazarlara ve yazdıklarına gereken ilgiyi gösteriyor. Ve evet, “ideal okur yazınsal türlerle ilgilenmez.” Yazılanları türüne göre değerlendirmeden okur. Okuru okur yapan da okumasıdır zaten. Tür ayrımı yapmadan, taraf tutmadan. Yazılandan ötürü, yazarı da tanımaya çalışarak... Çıkacak olan kitabında, bir denemesindeki “yazar Vargas Llosa / politikacı Vargas Llosa” mukayesesinden de bunun için etkilendim.


Okura ağırbaşlılık daha çok yakışır

Sırma Köksal (Can Yayınları Genel Yayın Yönetmeni): Bir yazar, ideal okuru tanımlamaya başlayınca biraz da kendisinin nasıl okunmak istediğini anlatır. O nedenledir ki okurun metne katılması, alt metinleri çözümlemesi, coşkuyla okunması beklenir okurdan. Doğru elbette, okumanın tadı da böyle çıkar ama bir okur olarak bence, okumak kimseyi değil, sadece kendimi memnun etmek için yaptığım bir şey olduğundan yazarların benden ne istediğini de, ideal bir okur olup olmadığımı da pek umursamam. Sevdiğim metnin içine girerim, daha doğrusu o cin gibi benim içime kaçar, sevmediğim metni mecbur kalmadıkça bırakır giderim, her yazılmış şeyi okumaya zorlamam kendimi, ne de olsa tek okur ben değilim. Üstelik okuma oburluğunu da genç yaşlarda hoş görürüm. Gençken kendi yazarlarınızı ararken önünüze geleni okursunuz ama belli bir yaştan sonra o oburluk hoppalığa dönüşür. İdeal mi bilmiyorum ama okura ağırbaşlılık daha çok yakışır. Ağırbaşlılıkla, ince ince tadını çıkarmak iyi bir şeydir. Varsın ideal olmayıversin. Biz de karınca değiliz zaten.

 

SON EKLENENLER

Üye Girişi