CÜMLE ÇEŞİTLERİ
- Yüklemine Göre Cümleler
Bir cümlenin yüklemi ya çekimli bir fiil ya da ek-fiille çekimlenmiş bir isim olabilir. Buna göre yüklemin türü bakımından cümleler ikiye ayrılır:
1-FİİL CÜMLESİ
Yüklemi çekimli fiil olan cümleler.
Örnek
- O gün annesine kavuşacaktı. (çekimli fiil)
- Tüm arkadaşları bana yardım etmişti. (çekimli fiil)
- Yarın dedemler bize gelecek.
- Kitap okumayı çok severim.
- Elindekini masaya bırak lütfen.
- Hatasını anlayınca mahcup oldu.
- Hızla geçiyor zaman.
Aşağıdaki dizelerin hangisi devrik, birleşik bir fiil cümlesidir?
A) Saatlerin ardında hep kendimi aradım
B) Sensiz, ufuklarıma yalancı bir tan düştü
C) İniltiler geliyor doğudan ve batıdan
D) İçimde hicranınla tutuşuyor nağmeler
E) Bir hüzün ülkesine gömülüp kaldı adım
Aşağıdaki paragraftaki fiil cümlelerinin altını çiziniz
Annem dün sessizce odama girdi. Beni yine, yorgun gözlerimin önünden hiç ayrılmayan, bir gün bile elimden düşmeyen, parmaklarımın arasında ezilip büzülen kitabımın karşısında okumaktan gözlerimin feri kaçmış, düşünmekten alnımı kırışmış gördü. En ziyade düşman olduğu bu cansız arkadaşıma kinli bir nazar attıktan sonra bir iskemle çekti, karşıma oturdu, bol bir nefes aldı. Belli ki mühim bir şey, çok düşünülen ve az söylenen endişelerden, aile üzüntülerinden birini bana açmak istiyordu. Bunu ben onun bir iğne izi kadar ince iki gölge ile, belirsizce çatılan kaşlarından anlamıştım, hatta bu keşfimde o kadar ileri gittim ki, bana, artık bu sefer katî bir tarzda, izdivaç meselesini açacağına bile hükmettim. İzdivaç meselesi... Hakikaten de hiç yanılmamıştım. "Kızım!" diye resmî, ciddî, yüksekten, kalın bir ses perdesiyle başladı, bir çok defalar dinlediğim fikirleri, sebepleri, delilleri, mukayeseleri kendine mahsus muntazam bir mantık zincirine bağlayarak, sakin, heyecansız ve soğukkanlı, söyledi, söyledi, son hükmünü de verdi:
-Sen ilkbahara kadar, mutlaka evleneceksin! (P. Safa, Gençliğimiz)
2- İSİM CÜMLESİ
Yüklemi ek-eylemle çekimlenmiş isim soylu sözcüklerin bulunduğu cümlelerdir.
Örnek:
- Çiçeği büyüten sevgidir. (İsim)
- Sanki bütün olanların sorumlusu bendim. (zamir)
- Bir yer var bilemediğim.
- Söylediklerinin hepsi güzel.
- Cansu, oldukça başarılı bir müzisyendir.
- Duyduğumuz ses, yağmurun sesiydi.
- Karnesinde bir sürü zayıfı varmış.
- Çalışmaktan başka yaptığımız bir şey yok.
- En sevdiğim sayı altıdır.
- Şu anda yapmam gereken şey buradan gitmektir
İsim cümleleri genellikle iki unsurdan, özne ve yüklemden meydana gelir.
- İnsan, üç beş damla kan, ırmak, üç beş damla su.
- Ben bir Türk'üm; dinim, cinsim uludur;
- Sinem, özüm ateş ile doludur.
- İnsan olan vatanının kuludur.
- Türk evladı evde durmaz giderim.
- Bu topraklar ecdadımın ocağı; Evim, köyüm hep bu yerin bucağı
NOT:
İsim ve fiil cümlelerini tespit ederken yükleme, yüklemi oluşturan kelimelere bakarız. Bunu yaparken yüklemi oluşturan kelimenin köküne değil son haline bakmalıyız.
«Ben sana çok kızgınım.»
cümlesindeki "kızgınım" kelimesinin kökü "kızmak" fiildir ama son hali "kızgın" isimdir. Bu nedenle cümle yüklemine göre isim cümlesidir.
«Kardeşim birkaç gün sonra iyileşti.»
cümlesi de tam tersidir. "iyi" ad soylu kelimesi ek alarak fiil olmuştur. Bunun için cümle yüklemine göre fiil cümlesidir.
Aşağıdakilerden hangisi isim cümlesidir?
- İnsanın aklını başından alan nedir?
- Tecrübelerimizle bunun cevabını bulabiliriz.
- Önce soruyu anlayalım, sonra çözeriz.
- Anlatılanları iyi dinlemelisin.
Aşağıdaki cümlelerden hangisi devrik, birleşik bir isim cümlesidir?
- Bugün çok ödevim var yapılacak.
- İçinde oturduğu apartman çok katlıydı.
- Kimsesiz zavallı bir insandı o.
- Yağmurdan hepimiz sırılsıklam olmuştuk.
- Beklediğim haber henüz gelmedi.
B- YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER
1- KURALLI CÜMLELER:
Yüklemi sonda olan cümleler kurallıdır.
Örnek:
- Her cümlenin bir anlamı vardır.
- Gözler çok şey anlatır.
- Bütün varı yoğu çocuklarıydı.
2-DEVRİK (KURALSIZ) CÜMLELER.
Yüklemi sonda olmayan cümleler devrik cümledir.
- Anlamazbeni ben olmayanlar bu şehrin sokaklarında.
- Seninle bir yağmur başlıyoriplik iplik.
- Anlattığınız hikayeyi duymuştumdaha önce.
- Çok çalışkanmışbizim oğlan.
3-Eksiltili Cümle
Yüklemi bulunmayan cümlelerdir. Yargının ne olduğu okuyucunun yorumuna bırakılan cümlelerdir.
Örnek: "Karşımızda geniş ve yemyeşil bir ova... Onun tam ortasında küçük ama çok güzel bir göl..."
cümlelerinde yüklem yoktur. Üç noktalar yüklemin eksik olduğunu gösterir. Ancak biz cümlede "vardı, görünüyordu, bulunuyordu" gibi bir yargının verilmek istendiğini anlıyoruz. Öyleyse bu cümleler eksiltili cümlelerdir.
Kimi sıralı cümlelerde birinci cümlenin yüklemi söylenmezse cümle yine eksiltili olur.
Örnek: "Önce biraz ders, ardından top oynamaya gidildi."
cümlesinde "ders" sözü yargıya bağlanmamıştır. Ancak biz cümleye virgülden önce "yapıldı, çalışıldı" gibi bir yüklem getirebiliriz. Öyleyse okuyucunun yorumuna bırakılan bu cümle de eksiltilidir.
Konuşmalarda çoğu zaman eksiltili cümleler kullanılır.
- Beni kim aradı?
- Arkadaşın. (eksiltili cümle)
- Saat kaçta?
- İki buçukta.(eksiltili cümle)
Aşağıdaki dizelerden hangisi kurallı cümle değildir?
A) Leylak getiriyorsun bana güneşli bir günde
B) Saçlarını kimler için bölük bölük yapmışsın
C) Ben geleceğin kara gözlü zalimlerindenim
D) Saatimin her çalışı seni bana duyurdu
E) Şimdi şiir bence senin yüzündür
Bastığın yerleri "Toprak" diyerek geçme tanı
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı
Sen şehit oğlusun incitme yazıktır atanı
Verme dünyaları alsan da bu cennet vatanı
Yukarıdaki dörtlükte kaçıncı mısrada kurallı cümle kullanılmıştır?
A) I B) II C) III D) IV
Aşağıdaki ikili dizelerin hangisi bitmemiş cümle durumundadır?
A) Kurşunlara dizilirken susuz denizler
Kapattım penceresini ömrümün
B) Yavrusuna yanan bir anne gibi
İçime gömdüm depremlerimi
C) O en saklı yerinde ağlayan kahkahalar
Hangi yasak umudun ihanetidir.
D) En güzel yerinde biten o rüya
Yeniden yaşanır istesen
E) Elinde katıksız bir kuru ekmek
Başı boydan boya nazar boncuğu
- C) ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER
- OLUMLU CÜMLE:
- İşin, oluşun ve hareketin yapıldığını bildiren cümlelerdir.
- Sabah erkenden yola çıkmışlar.
- Onu göreceğini umarak son derslere dayanmış.
- Günler su gibi akıp gidiyor.
- Her sorunun bir cevabı vardır.
- Reşat Nuri, en sevdiğim yazardır.
- Ahmet camı kırdı.
- OLUMSUZ CÜMLE
Bir işin gerçekleşmediğini veya gerçekleşmeyeceğini bildirir. “yok, değil” kelimeleri ve “-me, -ma, -mez, -maz, -sız, -siz, -suz, -süz” ekleriyle yapılır.
Örnek:
- Havanın karardığını fark etmemiştim.
- Bu şehirde hiç dostu yoktu.
- Kendinden başka kimseye yalan söylemezmiş
- Bu kalbi size vermem mümkün değil.
- Bu konulardan söz etmek çok anlamsız.
- Senden hiçbir beklentim yok.
- Ödevlerimi daha yapmadım.
NOT:
Kelimenin sözlük anlamının olumsuz olmasının, cümlenin olumsuzluğu ile ilgisi yoktur. Önemli olan yargını gerçekleşip gerçekleşmediğidir.
Örnek:
- Kadıncağız hüngün hüngür ağlıyordu. (Olumlu cümle)
- Küçük kızın hastalığı çok ilerlemiş. (Olumlu cümle)
NOT: Bir cümlenin biçimiyle anlamı çelişebilir, yani biçimce olumlu bir cümle anlamca olumsuz, biçimce olumsuz bir cümle anlamca olumlu olabilir.
Biçimce Olumlu, Anlamca Olumsuz Cümle
Biçim olarak olumlu olan, yani olumsuzluk bildiren kelime ve ek bulunmayan; ancak anlamında olumsuzluk bulunan cümlelerdir.
Örnek:
- Ne yemek yapıyor, ne de temizliğe yardım ediyor. (yapmıyor, etmiyor)
- Sana nasıl inanabilirim ki artık? ( inanamam)
- Kim ister seninle arkadaş olmayı? ( istemez)
- Sana kızdığımı mı sandın? (kızmadım)
- Bu havada dışarı çıkılır mıymış? ( çıkılmaz)
Biçimce Olumsuz, Anlamca Olumlu Cümle
Biçim olarak olumsuz olan, yani olumsuzluk bildiren kelime ve ek bulunan; ancak anlamca olumlu olan cümlelerdir.
Örnek:
- Seni duymadığımı sanma. (Duydum)
- Anlattıklarını bilmez olur muyum hiç? (biliyorum)
- Kim sevmez pasta yemeyi? (herkes sever)
- Karşıdaki okulu görmüyor değilim. ( görüyorum)
- Bu mağazada yok yok. (her şey var)
- SORU CÜMLESİ
Cevap almak amacıyla kullanılan cümleler soru cümlesidir. Soru cümleleri olumlu ya da olumsuz olabilir. Bir cümleye soru anlamı, mı/mi soru ekiyle, soru sıfatıyla, soru zamiriyle ve soru zarfıyla katılabilir.
Örnek:
- Toplantıya katılacak mıyız? (Olumlu Soru)
- Onu aramayacak mısın? (Olumsuz Soru)
- Sen de bizimle gelecek misin? (Soru edatı)
- Kapıya gelen çocuk ne istiyormuş? (Soru zamiri)
- Annemin gününe kaç kişi gelecek? (Soru sıfatı)
- Sonuçlar ne zaman açıklanıyor? (Soru zarfı)
Not: Bazı cümlelerde soru bildiren kelimeler olabilir, ama cümle
soru cümlesi olmaz
- Onun ne zaman gideceğini bilmiyorum
- Birden onu karşımda görmeyeyim mi
- ÜNLEM CÜMLESİ
Sevgi, korku, şaşma, hayret, seslenme, coşkunluk, heyecan ve sitem ifade eden cümlelere ünlem cümlesi denir.
Ünlem cümleleri, ünlemlerle, bazı sıfatlarla, emir kipiyle, "ki" bağlacıyla, haykırmalarla ve ses tonuyla kurulur.
- Yapma! Öyle yorgunum ki!..
- İşte şimdi yandık!.. Ne güzel tesadüf!
- Hişt! Buraya gel! Ee, yeter artık!
- Hah, şimdi oldu!
- Çok ilginç!
- Ne kadar güzel!
- Çabuk eve git!
- Ne olur yardım et!
- Çık dışarı!
Aşağıdaki dizelerin hangisi biçimce olumlu anlamca olumsuz bir cümledir?
A) Sanki onu attı su Nuh'un kurtuluş teknesine
B) Mecnun'u alıp götürdü bu bunaltıcı hortum.
C) Lanetlenir mi bana şahit olur diye zaman
D) Develerin kumda yuvarlanması iyiye yorulmaz
E) Mecnun gibi olmuş bu deve işe yaramaz
Aşağıdaki cümlelerden hangisi biçimce olumlu, anlamca olumsuz bir cümledir?
A) O gün bugün sırtımı kendim sıvazlıyorum.
B) Hangi omuza dokunsan bir yabancı çıkar.
C) Ne Leyla yar oldu bana ne Aslı ne Şirin
D) Ferhat gibi gürz mü sallamadım dağlara
E) Çok zaman annemin dizlerine hasret kaldım.
Aşağıdakilerin hangisinde, yüklem olumsuz olduğu halde cümlenin anlamı olumludur?
A) Yıldızları sermez miyim ayaklarına?
B) Ne olur söyle benim mi bu titreyen el?
C) Bu deli tutku düşüme tez ulaşmak için mi?
D) Çaresiz artık kimse tutamaz beni
E) Kapını çalan olmadı mı hele bir elini tutan?
- D) YAPILARINA GÖRE CÜMLELER:
Yapılarına göre cümleler basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır.
- BASİT CÜMLE (Tek Yüklemli Cümle)
Bir tek yargı içeren ( içinde fiilimsi bulunmayan) tek yüklemli cümlelerdir.
Örnek:
- Bulutlar nazlı nazlı salınıyor gökyüzünde.
- Yazın, galata köprüsünde balık tutarız.
- Ülkemizde dört mevsim aynı anda yaşanır.
- Aileme ve arkadaşlarıma çok güvenirim.
- İstanbul’un kalabalığını bile seviyormuş.
Not: Basit cümle kısa cümle demek değildir.. Uzun cümleler de bir yargı bildirdiklerinde basit yapılıdır.
Şehrin kirinden, pasından uzak bu açıklıkta deniz, diğer yerlerden daha mavidir.
- BİRLEŞİK CÜMLE
Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Birleşik cümleler; asıl yargıyı bildiren temel cümle ve ona yardımcı olan yan cümle ya da cümlelerden oluşur.
Temel cümlede çekimli fiil veya ek-fiil almış bir isim bulunurken; yan cümlede fiilimsi veya şart kipini almış fiil bulunur.
Ders çalışacağım
Temel cümle
En sevdiğim şey, kitap okumaktır.
Yan cümle temel cümle
Bir isteğin varsa ona söyle.
Yan cümle temel cümle
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yan cümlecik yoktur?
A) Denize düşen yılana sarılır.
B) Gül dikensiz olmaz.
C) Minareyi çalan kılıfını hazırlar
D) Hamama giren terler.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yan cümlecik temel cümlenin öznesidir?
A) Tatlı bir hüznü gürültüye boğarak yok etmek istemiyorum.
B) Başkalarınca önemsenme konusunda utangacım öteden beri.
C) Fırıl fırıl dönen bedenim kendi ölümümü hazırlıyor.
D) Bugün doğum günüm olduğunu söylemiyorum ona.
E) Bunun abartılacak bir yanı bulunmadığını biliyorum.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yan cümlecik temel cümlenin nesnesidir?
A) Sende seyrediyorum denizlerin en mavisini.
B) Rüzgârların en ferahlatıcısı senden esiyor.
C) Gizli bir yılan gibi yaşıyor içimde kader.
D) Seninle kopardım çiçeklerin en solmazını
E) Hüzün yıldızları parlıyor bugün gökyüzünden.
A) Girişik Birleşik Cümle (İçerisinde Fiilimsi Bulunana Cümle)
Yan cümleciği fiilimsilerle yapılan birleşik cümlelerdir.Bu tür cümlelere girişik birleşik cümle denir.
Örnek:
- Son gülen iyi güler.
- Can çıkmadıkça huy çıkmaz.
- Havaların ısınması tatil düşkünlerini sevindirdi.
- Çadırları çalanlar bulunamadı.
- Evlerin ne zaman biteceğini bilmiyoruz.
B) Ki’li Birleşik Cümle
Temel cümleyle yan cümlenin “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir.
Örnek:
Duydum ki unutmuşsun. Unuttuğunu duydum.
t.c. y.c.
Ne yazık ki beni anlayamadın. Beni anlayamadın ne yazık.
t.c. y.c.
Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi.
y.c t.c.
C) Şartlı Birleşik Cümle: (Şart Anlamı Taşıyan Cümle)
Temel cümleye şart koşan bir yan cümlecikten oluşan cümlelerdir. Yan cümlecik temel cümleye daima "-se, -sa" şart kipiyle bağlanır.
Örnek:
- Hava güzel olursa yarın pikniğe gideriz.
- Çanakkale’yi de gezerdik, vaktimiz olsaydı.
- Cihanın yurdu hep çiğnense, çiğnenmez senin yurdun.
- Beni tanımasaydı beni tanımamış olacaktı.
Not:
Yukarıdaki cümleler yapıca şart cümlesidir. Bir de anlamca şart cümleleri vardır. Aşağıdaki cümleler böyledir. Bunları birbirine karıştırmamalıyız.
- Kitabı geri vermek üzere aldı
- İçeri gir, ama gürültü yapma
- Bu işi yaparım, ancak parasını peşin alırım.
D) İç İçe Birleşik Cümle:
Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin, temel cümlenin(yüklemin) herhangi bir ögesi durumunda bulunduğu cümledir.
Örnek:
Ahmet, yarın okula gitmeyeceğim, dedi.
özne zarf t dol.t yüklem yüklem
nesne (T.cüm.)
(Yan Cümlecik)
Konuşmacı, lütfen sessiz olunuz, diyordu.
Annem, hemen eve gel, dedi.
SIRALI CÜMLE (Birden Çok Yüklemli Cümle)
Birden çok cümlenin virgül ya da noktalı virgüllerle bağlanmasıdır.
Örnek:
- Eve geldim, yemeğimi yedim, ders çalıştım.
- Ben odamı topladım, çamaşırları yıkadım; sen bütün gün boş boş oturdun, televizyon izledin.
- Saatlerce gezdim, dolaştım, alışveriş yaptım; bir türlü akşam olmadı.
- Renkli kağıtları üçgen biçiminde keselim, üçgenleri de ikiye katlayalım.
- İmza gününde pek çok yazarla tanıştım, onlarla sohbet ettim.
NOT: Sıralı cümlelerin kimi ögeleri ortak olabilir. Böyle cümleleri “Bağımlı Sıralı Cümle” öge ortaklığı bulunmayanlara ise “Bağımsız Sıralı Cümle” denir.
Örnek:
- Eve geç geldi, neden geciktiğini söylemedi. (özne)
- Okumak bir sanattır, yoğun emek isteyen bir süreçtir. (özne)
- Önce okula, sonra dershaneye gideceğim. (yüklem)
- Küçük kız kapıyı yavaşça açtı, sonra kapadı. (özne ve nesne)
- Ben seni arıyorum, sen ortalarda yoksun? ( Bağımsız Sıralı Cümle)
- Onlar kavga ettiler, cezayı biz aldık. ( Bağımsız Sıralı Cümle)
- At ölür, meydan kalır; yiğit ölür şan kalır. ( Bağımsız Sıralı Cümle)
BAĞLI CÜMLE (Bağlacı Olan Cümle)
Birden çok cümlenin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşur.
Çok çalışıyordu; ama başarılı olamıyordu.
Her işten kâr etmeyi bilirdi; çünkü akıllı bir insandı.
Ne istersen alacağım; yeter ki sınıfını geç.
Umduğum başarıyı elde edemedim; oysa ki neler hayal etmiştim.
Hem gelmiyor hem telefon etmiyor.
NOT:
Bağlı cümle içinde bağlaç olan cümle demek değildir. Bir cümlenin bağlı olabilmesi için bağlaçların yüklemeleri birbirine bağlaması gerekir.
- Hem annemi hem babamı özledim. -Nesneleri bağlamış basit cümle
- Hem kel hem fodul - bağlı cümle
Hem kel(dir), hem fodul(dur)
"Irmağın kenarındaki söğüt ağaçları manzarayı çok güzelleştiriyordu." Cümlesinin yapısına göre çeşidi nedir?
A) Basit B) Sıralı C) Bağlı D) Birleşik
(I) Kuşların pır diye uçtuğunu gördü. (II) Bir çocuk ağaçlara taş atmıştı. (III) Çocuk onları kaçırmıştı. (IV) Kadın, çocuğa seslendi. (V) Kuşlardan ne istiyorsun?
Numaralanmış cümlelerden hangisi yapıca diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
Aşağıdaki dizelerden hangisi yapıca diğerlerinden farklıdır?
A) Bu gece bulutlarda bir hal var
B) Gönül saklansın rüyaların bir hücresinde
C) Gölgesi aşkı fısıldardı yüce dağların o gün
D) Bu ömre bedel günahsız bir yalandı
E) Artık gölgesi tekin olmayan dağlarda kaldım
Aşağıdaki ikili dizelerin hangisi basit cümle durumundadır?
A) Çok aydınlık sözler işittim
Çok aydınlık yüzler gördüm.
B) Çok ülkeler gördüm
Çok şehirler geçtim.
C) Bizim için arayabilir misiniz?
Zamanın örttüğü perdeleri
D) Kum altın gibi yağıyor gönüllere
Bir ışık giriyor karanlık ülkelere
E) İçelim çöllerin kevserini
Uçsuz bucaksız coğrafyalarda
Aşağıdaki ikili dizelerden hangisi birleşik cümle durumundadır?
A) Boynunu kızıl gerdanlıkla sarmalayarak
Gündüzün azabına terk ediyordu nöbeti
B) Mızraklı, zırhlı gün ışığının iskeleti
Her çiğ damlasından kılıç sarardı
C) Suçtan ve günahtan beter ve öte
Bir boşluğa yuvarlanıyordu Mecnun
D) Sulardan, göklerden ve yellerden
Ona bir şifa arayalım
E) Onu başka türlü kurtar
Hekimlerden, kâhinlerden
CÜMLE ÇEŞİTLERİ - KONU ANLATIM VİDEOSU ( Youtube Kanalımız için TIKLAYINIZ)
İLGİLİ İÇERİK:
